Walvis krijgt stress van boten met toeristen en onderwaterlawaai

Begin deze maand was het weer raak. Aan de kust van Kreta strandde een groep dolfijnen van Cuvier (soort spitssnuitdolfijn), waaronder een zwanger vrouwtje. De tweede keer binnen drie jaar op die plek. De strandingen zijn vermoedelijk veroorzaakt door militaire sonar tijdens een marineoefening van Griekenland, Israël en de VS ten zuiden van Kreta.

De link tussen sonar en walvisstrandingen is meer dan een vermoeden: de dieren gaan door de harde sonarpulsen langer en dieper duiken, soms met fatale gevolgen, zegt Fleur Visser. Zij promoveert vandaag aan de Universiteit van Amsterdam op het sociale en migratiegedrag van dolfijnen en walvissen in de Atlantische Oceaan, en hoe dit wordt beïnvloed door klimaatverandering en menselijke verstoringen, zoals onderwaterlawaai en toerisme.

Sonartechniek aanpassen
De effecten van militaire sonar op zeezoogdieren variëren per soort en lopen uiteen van veranderingen van de 'vocalisaties' van de dieren tot dodelijke strandingen zoals op Kreta, aldus Visser. Haar onderzoek is deel van een groter project dat wordt betaald door de marines van de VS, Noorwegen en Nederland. 'We willen komen tot een veilig en verantwoord sonargebruik. Het is lastig om de sonartechniek zelf aan te passen. Misschien moet je het pulsgeluid eerst zacht beginnen.'

Voor haar promotieonderzoek volgde Visser grijze dolfijnen bij de Azoren en grienden bij de Lofoten (Noorwegen), twee archipels waar veel walvissen voorkomen. Beide soorten combineren een intensief sociaal verkeer aan de oppervlakte, waar ze graag dicht opeen zwemmen, rusten en spelen (met stukjes zeewier of plastic zakjes), met individueel foerageren, waarbij ze tijdens duiken van soms wel 800 meter diep op pijlinktvis jagen.

Ze observeerde de dieren vijf zomers lang. Met een verrekijker vanaf de kust, zoals walvisjagers van de Azoren vroeger deden, vanaf boten, en ook onder de waterspiegel, door ze van een tijdelijk zendertje te voorzien dat hun gedrag en onderling contact tijdens het duiken en het jagen vastlegde. Dat leverde opmerkelijke resultaten op.

Kalfjes in de 'crèche'
Zo blijken grienden hun jacht nauwkeurig af te stemmen, zegt Visser. Ze foerageren tegelijk met hun groepsleden. De kalfjes, die kwetsbaar zijn voor haaien, blijven achter in een 'crèche', onder toezicht van een of twee oudere dieren. Tijdens de jacht communiceren grienden druk met elkaar, via klikgeluiden. Mogelijk seinen ze elkaar in waar voedsel te vinden is, aldus Visser.

Grijze dolfijnen blijken een unieke sociale structuur te hebben. Veel diepduikende walvissen, zoals de potvis, kennen 'matrilineaire' familiegroepen van verwante vrouwtjes met hun jongen. Grijze dolfijnen hebben echter ook mannengroepen, van drie tot elf dieren, die veel tijd samen doorbrengen. Mogelijk net als mannelijke tuimelaars, die soms in groepjes optrekken om vrouwtjes te ontvoeren voor seks, zegt Visser. 'Ik denk ook dat ze elkaar helpen bij de jacht. Leven in een groep heeft voordelen. Je weet meer.'

Overwinteringsgebieden
Visser keek bij de Azoren ook naar baleinwalvissen (gewone vinvissen). Die trekken elk voorjaar van hun overwinteringsgebieden in de subtropen naar hun zomerse foerageergebieden in de Noordelijke IJszee. Tot nu toe werd gedacht dat ze tijdens die maandenlange reis van duizenden kilometers vastten, maar Visser ontdekte dat ze bij de Azoren wel degelijk eten.

De vinvissen passen hun migratie waarschijnlijk aan de voorjaarsbloei van algen (fytoplankton) in de Atlantische Oceaan aan, zegt Visser. Die algenbloei schuift vanaf de late winter langzaam noordwaarts naar de pool en de walvissen volgen, zodat ze steeds in de op dat moment voedselrijkste gebieden kunnen foerageren (ze eten krill, garnaaltjes die leven van de algen).

'De Azoren zijn dus als voedselgebied tijdens de trek van groot belang voor de vinvissen. Het is belangrijk dat het gebied niet wordt verstoord, bijvoorbeeld door toeristen.' Een ander probleem is dat de voorjaarsbloei sterk wordt beïnvloed door de klimaatverandering. 'Door de opwarming van de oceaan zou de voedselarme Noord-Atlantische Subtropische Gyre (cirkelvormige zeestroming, red.) noordwaarts kunnen schuiven en de algenbloei op de Azoren kunnen wegnemen.'

Visser ontdekte dat walvissen gevoelig zijn voor verstoring. Zo rusten en socializen grijze dolfijnen veel minder als er veel boten zijn. Moet het populaire whalewatching dus aan banden worden gelegd? Niet als we de kwade effecten indammen, zegt Visser. 'Je moet het aantal boten per dag beperken. En de dieren niet met te veel boten tegelijk en van te dichtbij achtervolgen. Dan hebben ze geen ontsnappingsmogelijkheid en dat leidt tot stress.'