Waarom de Nijmeegse astronoom die een foto maakte van een zwart gat nu zonder geld voor onderzoek zit

Heino Falcke, astronoom bij de Radboud Universiteit in Nijmegen, werd wereldberoemd dankzij de eerste foto van een zwart gat. Maar nu hij zich richt op een vervolgonderzoek, komt zijn voorstel voor meer geld bij onderzoeksfinancier NWO niet eens door de voorronde.

Voorpagina’s van kranten, internationale tv-journaals en sociale media stroomden in april vol met de iconische eerste foto van een zwart gat. Astronomen hadden radiotelescopen, verdeeld over de hele wereld, op een slimme manier aan elkaar geknoopt en tuurden vervolgens de kosmische diepte in. Uit het duister doemde de priemende blik van een oranje oog op, het ‘oog van Sauron’, zoals internetgebruikers het gekscherend gingen noemen, verwijzend naar de opperschurk uit fantasy-epos The Lord of the Rings. Toch onthulde de foto niet de mysterieuze contouren van een mythisch wezen, maar de aanblik van een zwart gat in het verre sterrenstelsel M87, een bakbeest met de wonderbaarlijke massa van 6,5 miljard zonnen.

Voor astronoom Heino Falcke (Radboud Universiteit), die negentien jaar geleden als eerste het plan voor zo’n foto opperde, vormde de wereldwijde onthulling het succesvolle slot van een inspirerende, maar slopende tijd. ‘De laatste weken voor de publicatie van de foto waren qua werkdruk en stress de heftigste periode uit mijn loopbaan’, zegt hij. Vaak vindt Falcke veel werken juist lekker. Wanneer anderen een film kijken of een computerspel spelen, zit hij achter zijn laptop. Maar nu ging het zelfs hem een beetje ver. ‘Ik voelde het aan mijn hart, dat klopte continu in de hoogste versnelling.’ Hij ging met een gejaagd gevoel slapen en stond ermee op. Zelfs de voor hem zo belangrijke zondagsrust – Falcke is overtuigd christen – schoot er regelmatig bij in. ‘Dan zat ik weer te bellen met collega’s nadat ik de zaterdag ervoor al tot diep in de nacht had gewerkt.’

Die weken doemde een soort ‘perfect storm’ op van werkverplichtingen. Falcke schreef samen met collega’s de wetenschappelijke artikelen over de baanbrekende foto die ze met de Event Horizon Telescope (EHT) hadden geschoten. Hij moest voorbereidingen treffen voor de zes persconferenties die op 10 april simultaan over de hele wereld zouden plaatsvinden, en stond na afloop uitgebreid de wereldpers te woord over wat ze hadden gevonden. Ondertussen was hij bezig met het schrijven van een nieuw voorstel voor de Nederlandse onderzoeksfinancier NWO. Want zonder geld om – bijvoorbeeld – jonge onderzoekers in dienst te nemen, kun je geen wetenschap beoefenen.

In de weken na de bekendmaking werd Falcke uitgenodigd voor een gesprek bij NWO, met de commissie die het geld verdeelt. Een standaardgesprek: iedere wetenschapper die een aanvraag indient, moet eraan geloven. ‘Ze planden dat gesprek alleen op de dag dat ik al een lezing in Stockholm in mijn agenda had staan. Daar zou ik vijfhonderd natuurkundigen vertellen over onze resultaten. Ik kon het niet maken om die afspraak te verzetten. Maar ik merkte meteen dat ze me daardoor als arrogant gingen zien. Uiteindelijk is ons verzoek nog in de voorronden afgewezen.’

Afgewezen in de voorronden, met een vervolg op onderzoek dat wereldwijd de voorpagina’s had gehaald... Wat ging er mis?

‘Ik vermoed dat emotionele overwegingen een rol speelden. We hoorden in de wandelgangen al snel dat dit ging gebeuren. In de zomer volgde de bevestiging. Het was ook niet voor het eerst: de vorige drie aanvragen die we voor dit project hadden ingediend, waren door NWO ook afgewezen. De reden die ze gaven, is dat in Nederland meer mooi onderzoek plaatsvindt dat óók geld verdient. Begrijp me niet verkeerd: dat is ook zo. Maar als ik even in voetbaltermen mag spreken: soms heb je een kans voor open doel. Dan is het zonde om hem niet te nemen. Waarom zou je de bal dan afleggen op iemand die (nog) niet in scoringspositie staat?’

Hoe bedoelt u dat precies?

‘In dit land zijn er niet zo veel projecten waarbij we meedraaien in de internationale top, maar de EHT is er zo een. Als je jezelf in zo’n positie bevindt, wil je daarvan profiteren. Ik voelde me na de afwijzing in de steek gelaten door de Nederlandse wetenschap.

‘Natuurlijk ben ik Nederland ook erg dankbaar. Als onderzoeker van Duitse komaf won ik hier de Spinozapremie, de hoogst mogelijke wetenschappelijke eer. De 2,5 miljoen euro die daarbij hoort, was de koevoet die we nodig hadden om serieus te worden genomen door onze Amerikaanse collega’s. Daar kwam toen nog de ERC, een grote Europese beurs, overheen. We hebben in het verleden dus ook veel succes gehad met onze financiering.’

Hoe gaat het in Amerika met Shep Doeleman, de andere initiatiefnemer van de EHT?

‘Je merkt aan alles dat hij daar zeer gewenst is, dat ze trots zijn op wat hij heeft bereikt. De Amerikaanse onderzoeksfinancier National Science Foundation zegde al 12,7 miljoen dollar toe voor vervolgonderzoek.’

Een groot contrast met Nederland?

‘Inderdaad. We zitten aan tafel met topuniversiteiten als MIT in de VS, met de beheerders van de grootste internationale sterrenwachten. En met Harvard, waar de sterrenkundeafdeling in haar eentje een begroting heeft die vijfmaal groter is dan die van de gehele Nederlandse sterrenkunde. In vergelijking daarmee zijn we klein, maar we doen tóch mee.’

Want vergis je niet, zegt Falcke: de rol die Nederland nu speelt bij de EHT, is aanzienlijk. Zelf is hij inmiddels wetenschappelijk hoofd. ‘En bij de persconferenties stonden drie wetenschappers van Nederlandse universiteiten op het podium’, zegt hij, verwijzend naar de prominente rollen van Sera Markoff (Universiteit van Amsterdam) en Monika Moscibrodzka (Radboud Universiteit). En zo zijn er nog meer betrokken bij het project. ‘Het zou ontzettend zonde zijn om die positie nu te verspelen.’

De samenwerking met de Amerikanen kwam niet erg soepel tot stand, schreven we eerder in de Volkskrant. Er was veel wederzijds wantrouwen en ruzie over wie uiteindelijk met de eer zou strijken. Betekent het mislopen van nieuw Nederlands geld dat de rol van u en uw collega’s bij de EHT straks ten einde loopt?

‘Dat zou goed kunnen. Wetenschap wordt soms hard gespeeld. Om het opnieuw met voetbal te vergelijken: als Ajax geen geld meer heeft, niet over een goed stadion beschikt om wedstrijden in te spelen, kan het ook niet floreren in de Champions League. We zitten met de EHT in een kritieke periode. Laatst hadden we een vergadering waarin iedereen moest zeggen welke middelen ze beschikbaar hadden voor de volgende fase van het onderzoek. Ik heb toen maar mijn mond gehouden. In de officiële planningsdocumenten staat sindsdien: er is geen toezegging vanuit Nederland voor het vervolg. Dat is pijnlijk.’

Zijn er buiten Nederland geen mogelijkheden om aan geld te komen?

‘Ik zou nog een nieuwe ERC-beurs, de Europese onderzoeksbeurs, kunnen aanvragen, maar ik heb intern ook gezegd: ik red het even niet meer. Ik ben moe, heb er de energie niet voor. Men zegt altijd dat je goed op jezelf moet passen, dat je de werkdruk niet te hoog moet laten oplopen. Maar ik heb eerlijk gezegd geen flauw idee hoe. Een goed voorstel schrijven voor de EU is iets waarmee je twee maanden fulltime bezig bent. Als ik kijk wat er elke dag van ons wordt gevraagd, qua wetenschap, qua publieksvoorlichting, dan is die tijd er simpelweg niet. Toch kijkt iedereen steeds naar mij: is er al geld? Dat is logisch, dat is de rol die ik heb, maar ik ken ook mijn beperkingen. Er zitten maximaal 24 uur in een dag. Ik kan geen geld uit de lucht toveren.’

Wie zegt dat ú zo’n voorstel moet schrijven? Kunt u dat niet aan een collega overlaten?

‘Dat is eigenlijk not done. Zo’n ERC-beurs wordt uitgereikt aan één hoofdaanvrager, niet aan een team. De vorige keer, toen we hem kregen, was ik dat ook. Ik deed dus veel zelf. Samen met de bij het project betrokken collega’s uit Nederland heb ik uren zitten steggelen over de tekst, tot op het niveau van de komma’s en gedachtestreepjes. Dat is ook nodig om te winnen. Ik vind het overigens niet verkeerd dat de EU zo’n inzet eist. Het gaat om veel geld, 15 miljoen euro.’

Terwijl onderzoeksfinancier NWO Falcke ‘nee’ verkocht, stroomden de erkenning en de waardering uit de rest van de wereld wél binnen. Het voorlopig hoogtepunt volgde deze maand, toen 347 onderzoekers die hadden meegewerkt aan het ontwikkelen van de foto van het zwarte gat in M87 samen de prestigieuze Breakthrough Prize wonnen, in de Verenigde Staten ook wel bekend als de ‘Oscar van de wetenschap’. Samen deelden ze 3 miljoen dollar prijzengeld, zo’n 8.645 dollar (7.846 euro) per persoon.

Prachtige erkenning, vindt ook Falcke, maar voor de financiering van het onderzoek helpt het niets. ‘Het geld van de Breakthrough Prize win je op persoonlijke titel’, zegt hij. ‘Onder de 347 winnaars zitten veel promovendi en postdocs. Ik beschouw het als een prachtige bonus voor hun harde werk.’

Ondertussen tikt de klok door: de contracten van de jonge onderzoekers die nu in de prijzen vielen, lopen binnenkort af. ‘De jongens en meisjes met wie we samenwerkten, zetten nu de volgende stap in hun carrière. Ze krijgen aanstellingen aan universiteiten als Princeton en Harvard. Wereldtop. Daar ben ik enorm trots op’, zegt Falcke.

Toch moet hij ook door, nieuwe jonge mensen aannemen die het onderzoek kunnen voortzetten. ‘Deze mensen doen in de praktijk het grootste deel van het wetenschappelijke werk.’ Maar het geld voor de nieuwe lichting ontbreekt. ‘Misschien moeten we een stapje terug doen. Dat zou kunnen.’

Hij wil niet zeuren, benadrukt Falcke. Hij is niet verzuurd. ‘Met de nodige creativiteit kunnen we het onderzoek vast een vervolg geven. Misschien moeten we aankloppen bij filantropen, bij bedrijven’, fantaseert hij hardop.

Om de prominente plek van Nederland in het EHT-project te behouden, moet Falcke op meerdere borden tegelijk schaken. Want naast het gebrek aan financiering loert aan de horizon nog een ander gevaar. ‘Bij de gesprekken die we nu voeren over de toekomst van de EHT, ligt het voorstel op tafel dat alleen partijen die een telescoop kunnen leveren nog mogen meedoen op het hoogste niveau’, zegt Falcke. ‘Als dat doorgaat, zijn we uitgespeeld. Daarom kijken we nu of we een telescoop in Afrika kunnen opzetten.’

In Afrika?

‘Voor een filmpje van een zwart gat heb je meerdere telescopen nodig. Met de meting in 2017 hebben we enorm geluk gehad. Het weer was goed, alle telescopen deden het, niets ging stuk. Dat is niet vanzelfsprekend. Het was een beetje alsof je een perfecte zomervakantie beleeft: drie weken lang heerlijk weer, geen regen, niet te heet, niet te koud. Dat gebeurt hooguit eens in de tien jaar. Maar met een beetje tegenslag is de EHT kwetsbaar. Als één telescoop wegvalt, kun je niets meer met de meting.

Daarom heeft de EHT meer telescopen nodig. Vanuit Nederland hebben we goede contacten in Afrika op het gebied van radioastronomie, en dus zien we kansen. Het mooie is: normaal bemoeit Europa zich met problemen in Afrika. Maar nu hebben wíj een probleem en heeft Afrika de oplossing in handen. Al weet ik zelfs met zo’n Afrikaanse telescoop niet of we mogen meedoen aan het maken van de eerste bewegende beelden van een zwart gat. Daarvoor is ook meer geld nodig. Ook in de wetenschap draait het soms helaas om ordinaire euro’s.’