Waarom dat getwijfel over de donorwet? Elders in Europa gaat orgaandonatie simpeler

De Nederlander is baas in eigen lichaam, maar hij is niet erg gul in het schenken van zijn organen. Nederland behoort tot de Europese landen waar de minste donaties worden gedaan, mede doordat organen alleen kunnen worden uitgenomen als een donor bij leven toestemming heeft gegeven.

Systeem omdraaien

Elk jaar overlijden in Nederland 150 patiënten die op een wachtlijst staan omdat er te weinig donoren zijn. Daarom wil D66-Kamerlid Pia Dijkstra het systeem omdraaien: iedereen is donor, tenzij hij daartegen bezwaar heeft gemaakt. De afgelopen decennia hebben steeds meer landen dit 'ja, tenzij'-systeem omhelsd. Spanje kent het al sinds 1979, België en Oostenrijk sinds de jaren tachtig, Zweden volgde in 1996, Italië in 1999 en Finland in 2010. Hoewel onderzoekers aangeven dat zo'n wetswijziging zeker niet de enige factor van belang is, hebben al deze landen meer donoren dan Nederland. Vaak aanzienlijk meer.

Nederland hikt echter tegen het 'ja, tenzij' aan. Afgelopen week veranderde de Eerste Kamer in een gezelschap van twijfelaars, verstrikt in de afweging tussen principes en pragmatiek. De senatoren kwamen er niet uit. Een besluit wordt op z'n vroegst 13 februari verwacht.

In andere landen gaat het veel simpeler. Frankrijk voerde al in 1976 in dat elke citoyen donor is, tenzij hij bezwaar maakt. In 2017 werd er nog een schepje bovenop gedaan. In principe zijn de organen van een overledene vrij om te 'oogsten', tenzij hij zich heeft ingeschreven bij een register van donatieweigeraars. Anders dan voorheen is toestemming van de nabestaanden, in elk geval formeel, niet meer nodig.

Rouwende familieleden

'Nee tegen de nationalisering van lijken', fulmineerde de rechtse afgevaardigde Bernard Debré. Hij schetste, net als andere tegenstanders, een schrikbeeld van staatsbrigades die lichamen onttrokken aan rouwende familieleden. Ook in Nederland bestaat deze angst. Hoewel Pia Dijkstra verzekert dat er geen dwang zal worden toegepast, wil ze familieleden evenmin een veto geven.

In de praktijk wordt de soep niet zo heet gegeten, zegt Olivier Bastien, directeur van de Agence de la Biomédecine, de staatsinstelling die belast is met de organisatie van transplantaties. Als de overledene zich niet als weigeraar heeft geregistreerd, moeten nabestaanden getuigen dat hun dierbare zijn organen niet wilde afstaan.

Maar als ze weigeren te getuigen, zal hun dierbare niet onder dwang worden opengesneden, zegt Bastien. 'Er zijn families die fel tegen blijven. De wet zegt dat organen niet kunnen worden uitgenomen als de omstandigheden dat niet toelaten.'

Normale zaak

De aanscherping van de donatiewet is nu ruim een jaar van kracht. Het percentage nabestaanden dat donatie weigerde daalde van 32,5 naar 29,5 procent - in Nederland ligt het op 66 procent. 'En er zijn geen klachten binnengekomen van mensen die zich onheus behandeld voelden', zegt Bastien.

Het gesprek met familieleden is gemakkelijker geworden, zegt hij. 'Voorheen kenden veel mensen de wet slecht. Door de wetswijziging en alle publiciteit eromheen zijn ze beter op de hoogte', aldus Bastien. Het is precies waar de Nederlandse voorstanders ook op hopen: discussie aan de keukentafel waardoor orgaandonatie stilaan een normale zaak wordt.

Het aantal Fransen dat zich liet inschrijven als weigeraar is sinds januari 2017 verdubbeld tot ruim 300 duizend, maar dat is een schijntje op 67 miljoen Fransen en aanzienlijk minder dan de 1,7 miljoen Nederlanders die hebben laten vastleggen dat hun organen niet gebruikt mogen worden.

Zelfbeschikkingsrecht

In traditioneel katholieke landen wordt over het algemeen meer gedoneerd dan in traditioneel protestantse landen. De Europese ranglijst wordt aangevoerd door Spanje, Kroatië, België, Portugal en Frankrijk. Landen met een katholieke traditie hebben doorgaans minder moeite om van bovenaf regels op te leggen. In van oudsher protestantse landen wordt het recht op zelfbeschikking belangrijker gevonden.

Dat recht op zelfbeschikking staat ook centraal in het verzet tegen het 'ja, tenzij'-systeem in Nederland. Veel liberale politici zijn huiverig voor staatsingrijpen in de privésfeer, al is D66 de grote voorvechter van een wetswijziging. Protestants-christelijke politici zijn voor orgaandonatie, maar wel als individuele beslissing. 'Het lichaam is een geschenk van God, orgaandonatie moet een persoonlijke gift blijven', zei ChristenUnie-senator Roel Kuiper. Een daad van barmhartigheid mag geen bureaucratische verplichting worden. De PVV is voor zelfbeschikking en wantrouwt de overheid.

Zak organen

Ook in de (sociale) media keerden veel mensen zich tegen het 'ja, tenzij' van Pia Dijkstra. Zo twitterde BNR-columniste Marianne Zwagerman: 'Ik heb mij afgemeld als donor sinds de overheid onze lijven ziet als knollenvelden waar men vrijuit kan oogsten. Mijn organen zijn van mij. Ik ben geen zak organen', vond ze.

Baas over eigen lichaam groeide uit tot een belangrijk Nederlands ideaal, van het baas in eigen buik van feministen die voor abortus streden tot de voorvechters van een liberale euthanasiewetgeving. Daarom liep Nederland vaak voorop in medisch-ethische kwesties. Maar om precies dezelfde reden aarzelt het nu een bocht te nemen die door veel andere landen allang genomen is: in het 'ja, tenzij'-systeem wordt zelfbeschikking gedeeltelijk opgeofferd aan de solidariteit met patiënten die op een donororgaan wachten.

Met fluwelen handschoenen en zachte dwang loodste D66-Kamerlid Pia Dijkstra haar wetsvoorstel voor verruiming van donorregistratie in 2016 door de Tweede Kamer. Dit interview gaf ze vlak na haar 'overwinning'.

Wat betekent die nieuwe wet voor donoren en patiënten?
Zes vragen en antwoorden.

Hoe Pia Dijkstra een documentaire inzet om de donorwet te redden
Lees de verslaggeverscolumn van Ariejan Korteweg.

'Systeem orgaandonatie wordt er niet beter op'
De Tweede Kamer ging in september 2016 al akkoord met de Donorwet van Pia Dijkstra (D66). Een selectie van opinies.