Voor uitstervende dieren is inteelt laatste optie
Als een groep dieren te klein wordt, is inteelt onvermijdelijk, met alle gevaar op zeldzame aandoeningen en uiteindelijk uitsterven. Hoe natuurbeheerders en fokkers het probleem bestrijden - bij otters, heckrunderen, korhoenders en golden retrievers.
Ze hadden het zo mooi uitgedacht, de wetenschappers uit Wageningen. Na twaalf jaar afwezigheid zouden zij de otter terugbrengen in Nederland. Dertig otters zetten ze uit, afkomstig uit liefst zes landen. Vanaf 2002 kwamen de beesten Zuid-Friesland binnen, elk jaar een nieuw groepje. Vanuit Zweden, Tsjechië, Wit-Rusland, Letland, Duitsland en Polen werden ze binnengevlogen. Dat zou garanderen dat de dieren genetisch verschillend genoeg waren om inteelt te voorkomen, en leiden tot het ontstaan van een gezonde populatie.
Maar de onderzoekers hadden buiten A08 gerekend.
A08, het dominante mannetje uit Letland. Eind 2002 arriveerde hij in de Weerribben, in 2005 greep hij de macht. Alle jonge ottertjes die dat jaar ter wereld kwamen, hadden slechts één vader - zeven vrouwtjes had A08 voor zijn rekening genomen. Aan het einde van zijn topjaar kwam hij onder een auto en werd zijn leidersrol overgenomen door een van zijn zonen.
De otterpopulatie groeide gestaag, maar de genetische diversiteit daalde, zo bleek uit een dna-analyse van de keutels van de dieren. Het gevaar van inteelt lag op de loer, met verzwakking en verminderde vruchtbaarheid als mogelijk gevolg.
(Tekst gaat verder onder de video)
Dominante mannetjes
'Dat er altijd dominante mannetjes in zo'n groep zitten wisten de onderzoekers natuurlijk wel', zegt Arjen de Groot, ecoloog bij onderzoeksinstituut Alterra van Wageningen Universiteit, en sinds vier jaar betrokken bij het onderzoek naar de Nederlandse otters. 'Maar niemand had verwacht dat er zo veel vrouwtjes in het territorium van één mannetje zouden passen.' Als A08 grotere afstanden had moeten overbruggen om de zeven vrouwtjes te bereiken, waren er waarschijnlijk wel een paar overgeschoten voor de anderen.
Het verhaal van de otters illustreert het probleem waar alle natuurbeheerders mee kampen als zij een nieuwe groep dieren willen introduceren in de Nederlandse natuur, en waar ook fokkers mee worstelen. Want of het nu gaat om de otters in de Weerribben, de heckrunderen in de Oostvaardersplassen, of de honden die geregistreerd staan bij de Saarlooswolfhondenvereniging: als de groep te klein is wordt het uiteindelijk één grote familie, en krijgen zeldzame aandoeningen de kans om toe te slaan.
Het stamboek van de golden retrievers kent zijn eigen versie van A08, zegt Jack Windig, geneticus bij de Animal Sciences Groep van Wageningen Universiteit. De reu was vooral eind jaren tachtig actief, en kreeg ruim 850 jongen. Dominant hoeft een hond zich hiervoor niet te gedragen. Als hij flink in de prijzen valt bij rashondenkeuringen, worden de teefjes gewoon bij hem thuisbezorgd. 'Iedereen wil puppies van de kampioen', zegt Windig. Juist daardoor is inteelt bij veel rashonden een probleem. Relatief veel honden kampen met vruchtbaarheidsproblemen of oogaandoeningen.
'Inteeltscanner'
Voor de golden retrievers ontwikkelde Windig daarom de 'inteeltscanner', een computerprogramma waarmee met een paar muisklikken is te bepalen of een match inteelt in de groep bevordert of juist tegengaat. De stamboom van de dieren zocht hij uit met behulp van dna-analyses. Sinds dit jaar kunnen de hondenbezitters de scanner raadplegen voor ze hun teefje laten dekken.
'Bij de golden retriever kan dat werken, omdat de groep redelijk groot is', zegt Windig. Bij een kleiner ras als de Saarlooswolfhond, die zowel hondengenen als wolvengenen bezit, zijn kruisingen met andere rassen ingezet om de dieren gezond te houden. Dat verkleint het wolvenaandeel in de genen en gaat ten koste van de raszuiverheid, een gevoelige kwestie voor rashondenliefhebbers. Maar vreemdelingen in de groep brengen is nu eenmaal de beste remedie.
Nieuwe dieren bijplaatsen is dan ook de meest gangbare maatregel die natuurbeheerders tegen inteelt inzetten. Ook de otters kregen er de afgelopen jaren enkele niet-verwante exemplaren bij.
'Bij de grote grazers in de Oostvaardersplassen heeft die tactiek prima gewerkt', zegt boswachter Hans Breeveld van Staatsbosbeheer die het gebied momenteel onder zijn hoede heeft. De kudde heckrunderen begon hier in 1983 met 32 dieren. Zowel in 1987 als in 1989 plaatste Staatsbosbeheer er 15 nieuwe bij met een andere herkomst. Ook de konikspaarden en edelherten kreeg in de jaren na hun introductie extra uitbreiding. 'Daarmee was de genetische basis breed genoeg', zegt Breeveld. 'Verder regelen de dieren het nu gewoon zelf. De natuur heeft zijn eigen maatregelen om inteelt tegen te gaan.'
Mengen door hele populatie
De ongeveer 250 heckrunderen in de Oostvaardersplassen leven in kleine groepen: een stier met zijn harem en kalveren. Zodra de jonge stieren groot genoeg zijn jaagt de vader ze weg, en zoeken zij hun heil bij een andere groep. Zo mengen de genen zich door de hele populatie.
Het is een efficiënt mechanisme. 'Maar het werkt alleen als de groep groot genoeg is', zegt Windig. Bij de heckrunderen van de Slikken van Flakkee en de Hellegatsplaten op Goerree Overflakkee moeten de beheerders wel degelijk ingrijpen om inteelt te voorkomen. Deze twee kuddes, elk zo'n honderd dieren, zijn te klein om de tactiek van groepsvorming en uitsluiting te laten slagen.
'Eens per jaar drijft men de runderen bijeen in een kraal, voor een gezondheidscontrole, een ontworming, en een dna-test van de nieuwgeboren kalfjes', zegt Windig. Omdat de dieren niet als 'wild' worden beschouwd, zijn de beheerders verplicht een stamboom bij te houden. Een deel van de runderen voert men vervolgens af, om te voorkomen dat de kudde uit zijn voegen barst. Zij gaan naar een veebedrijf, en uiteindelijk naar de slacht.
Wat Moeder Natuur zoal tegen inteelt doet
Herkenning: Zebramangoesten in Oeganda herkennen bloedverwanten - niemand weet hoe - en paren daar niet mee. Ook bij konikspaarden gaan merries familieleden uit de weg.
Sparen en selecteren: Bij sommige sprinkhanen paart het wijfje met elk mannetje dat zich aandient, maar ze laat uiteindelijk alleen het minst verwante sperma binnen.
Vriezen: Een geïsoleerd wolvenvolk op Isle Royale, in het Bovenmeer tussen Canada en Noord-Amerika, kreeg eindelijk weer verse genen toen een wolf van het vasteland het in een strenge winter aandurfde de ijsvlakte over te steken.
Met de dood bekopen
Windig en zijn collega's gebruiken de dna-analyses in één moeite door om naar de verwantschap binnen de kuddes te kijken. 'En dan geven we een afvoeradvies', zegt Windig, 'met als insteek de genetische verscheidenheid in stand te houden, en inteelt te beperken.' Een stier van het kaliber A08 zou zijn paringsdrift in deze kudde al snel met de dood moeten bekopen.
Ook bij de korhoenders in Salland is de populatie te klein geworden voor de strategie van groepsvorming. De vogels volgen dezelfde aanpak als de heckrunderen - één dominante haan per baltsplaats dekt daar alle vrouwtjes - alleen zijn het hier de dochters die vervolgens worden buitengesloten. Door het geringe aantal korhoenders zijn er echter te weinig groepen waar de verstoten dochters nog terecht kunnen. Inteelt is hier inmiddels een feit, zegt De Groot, al zijn er twee jaar geleden nog vogels bijgeplaatst uit Zweden.
Genetische verzwakking
Of het korhoen het gaat redden is de vraag. Er zijn er nog ongeveer 15, terwijl 50 stuks als het minimum wordt gezien om uitsterving te voorkomen. Maar zelfs tientallen extra vogels uit Zweden halen is wellicht niet afdoende, omdat de genetische verzwakking van de vogels niet het enige is dat speelt.
'Inteelt is vaak het laatste zetje bij de ondergang van een dierenvolk', legt De Groot uit. Bij de korhoenders kromp de groep eerst, onder meer door verstoring en verlies aan leefgebied. Uiteindelijk werkte daardoor het natuurlijke mechanisme tegen inteelt niet meer, en raakte de groep nog verder verzwakt.
Voor de otter ziet de toekomst er gunstiger uit. Er zijn er nu 160, en uit de laatste gegevens blijkt dat de genetische diversiteit in 2015 voor het eerst niet verder is afgenomen. Bovendien zijn er aanwijzingen voor buitenlands bezoek, en als dat doorzet raakt de populatie zijn isolatie wellicht kwijt. 'Zowel bij de Oude IJssel als langs de Dinkel in Twente duikt af en toe een otter op uit Duitsland', zegt De Groot. 'En er zijn nakomelingen van een vader die we niet kennen. Dat moet ook een Duitser zijn geweest.'
Waarom inteelt schadelijk is
Een dier krijgt bij zijn verwekking van elk gen twee kopieën (allelen) mee, één van zijn vader en één van zijn moeder. Soms vindt er een onbedoelde mutatie in zo'n allel plaats, waardoor het niet meer voor de gewenste eigenschappen codeert. Als het om een recessief allel gaat merkt het dier hier niks van, omdat hij immers nog een goede kopie heeft. Er gaan zich pas afwijkingen voordoen als een nakomeling zowel van zijn moeder als van zijn vader een mislukt exemplaar meekrijgt. Die kans wordt groter als de ouders familie van elkaar zijn. Zij kunnen elk hetzelfde kapotte allel van hun gemeenschappelijke voorouder hebben geërfd, en het vervolgens beide doorgeven aan hun kind.
