Vertrouw de arts, maar niet de pil die hij voorschrijft

Alle huisartsen kunnen ervan uitgaan dat ze jaarlijks een van hun patiënten doden met de medicijnen die ze voorschrijven. Alleen weet de dokter dat niet, want die patiënten blijven onzichtbaar. Oude mensen die veel pillen slikken en dan een hartinfarct krijgen, tsja, dat zal de leeftijd wel zijn. Maar denkt er weleens iemand aan bijwerkingen?'

Het valt stil in de Leidse collegezaal na die confronterende boodschap. Op het podium staat een tengere Deense hoogleraar, die zijn gehoor van huisartsen, medisch specialisten en studenten in drie kwartier tijd in rap tempo heeft meegevoerd langs de krochten van de pillenindustrie, een bedrijfstak die, zoals hij zegt, 'door en door verrot is'. En nu zegt hij tegen de artsen in de zaal: letten jullie eens wat beter op, verdiep je in statistiek, want daarmee red je levens en vraag je vaker af: heeft de patiënt een medicijn echt nodig?

Peter Gøtzsche heeft een missie: de macht van de farmaceutische industrie beteugelen. Hij schreef een fascinerend boek dat deze maand in de Nederlandse vertaling uitkwam, een aanklacht van ruim vijfhonderd pagina's waarin hij grote woorden niet schuwt: farmaceuten overtreden zo stelselmatig de wet dat sprake is van georganiseerde misdaad, schrijft hij, ze bedienen zich van methoden die de maffia gebruikt, ze willen alleen maar winst maken en offeren daar honderdduizenden mensenlevens voor op. Bedrijven verdoezelen onderzoeksresultaten, verzwijgen dodelijke bijwerkingen, betalen artsen voor hun diensten en maken zo miljardenwinsten. Toezichthouders die de medicijnen moeten goedkeuren, letten niet op of worden om de tuin geleid.

Gøtzsche komt met gedetailleerd bewijsmateriaal: zijn boek telt 50 pagina's met ruim 900 referenties. Hij citeert uit een rapport van de Amerikaanse senaat over farmaceut GSK, waarin duidelijk wordt hoe het bedrijf jarenlang onderzoek heeft weggemoffeld dat aantoont dat zijn diabetesmedicijn veel meer hartklachten veroorzaakt dan gedacht. Uit een interne mail bleek dat niemand die gegevens ooit onder ogen mocht krijgen. Hij verwijst naar rechtszaken tegen farmaceut Merck waarbij een lijst opduikt met namen van kritische artsen die door het bedrijf systematisch werden achtervolgd. Achter de namen staan opmerkingen als 'geneutraliseerd' of 'verdacht maken'.

We lezen over de CEO van farmaceut Pfizer die bij zijn pensionering zei dat hij een jacht had gekocht - omdat hij de boot nergens kwijt kon, had hij er maar meteen een jachthaven bij gekocht. We worden meegevoerd achter de schermen bij farmaceut Lilly die er tientallen jaren in slaagde om de zelfdodingen bij gebruikers van het antidepressivum Prozac buiten de boeken te houden, zelfmoord in het register van bijwerkingen probeerde weg te coderen als 'overdosis' en aanklachten buiten de rechtszaal afkocht.

Voor zijn boek kon hij putten uit eigen ervaring: Gøtzsche (65), opgeleid als internist, trad ooit als werkloze bioloog in dienst van farmaceut Astra, waar hij artsenbezoeker en daarna productmanager werd. Tijdens een cursus leerde hij hoe hij huisartsen kon manipuleren.

Dertig jaar na die 'vernederende jaren' is Gøtzsche uitgegroeid tot een internationaal befaamd hoogleraar. Hij is grondlegger en directeur van het Nordic Cochrane Centre, onderdeel van de mede door hem in 1993 opgerichte Cochrane Collaboration, een wereldwijde groep onafhankelijke deskundigen die voortdurend medische bewijsvoering tegen het licht houden. Als hoogleraar opzet en analyse van klinisch onderzoek is hij expert op het gebied van statistiek. Feilloos ontrafelt hij in zijn boek de trucs die onderzoekers gebruiken om de resultaten fraaier voor te stellen.

Het is tamelijk naïef, schrijft hij, om te veronderstellen dat farmaceutische bedrijven onderzoek naar hun eigen middelen onbaatzuchtig zullen uitvoeren. 'Het verschil tussen een eerlijke en minder eerlijke gegevensanalyse kan op de wereldmarkt miljarden euro's uitmaken.'

In zijn kritiek staat hij allang niet meer alleen. De Britse arts en wetenschapsjournalist Ben Goldacre publiceerde drie jaar geleden het geruchtmakende Bad Pharma en inmiddels hebben ook drie (oud-) hoofdredacteuren van medische vakbladen een kritisch boek geschreven over het onderwerp. Deze week onthulde de Volkskrant dat farmaceuten vorig jaar een recordboete hebben gekregen van de Inspectie voor de Gezondheidszorg vanwege onder meer verboden reclame en het fêteren van artsen.

Ook de politiek lijkt wakker geschud. In het Kamerdebat over de hoge kosten van nieuwe kankergeneesmiddelen gaf minister Schippers onlangs blijk van stevige irritatie. Ze had een farmaceutenmanager gesproken over een niet nader genoemd nieuw medicijn en die had haar toevertrouwd dat hij het middel eigenlijk wel 60 procent duurder in de markt had kunnen zetten. 'Daar word ik een beetje allergisch van', zei Schippers, 'want ik ben van mening dat er wel een relatie moet zijn tussen de kosten en de prijsstelling. Ik denk dat wij wat dat betreft een beetje van het pad aan het raken zijn.'

De ochtend na zijn lezing in Leiden ontvangt Gøtzsche al vroeg in een Amsterdamse hotel. De dag is gevuld met interviews. Hij vertelt dat hij is benaderd door twee schrijvers die inspiratie willen opdoen voor een tv-serie.

Genoeg elementen voor een filmscript. Hoe kwam u aan al uw informatie?

'Die komt uit krantenartikelen, wetenschappelijke studies, documentaires, rechtszaken, ambtelijke rapporten en natuurlijk heb ik heel veel informatie gekregen van mensen die de sector kennen. Ik heb niks van horen zeggen, alles staat op papier.

'Ik moest heel voorzichtig zijn om te voorkomen dat ik in rechtszaken terechtkwam. Dat is ook niet gebeurd. Mijn boek is gebaseerd op feiten, wat ik schrijf is waar en voor iedereen te controleren. Bovendien zou een rechtszaak alleen maar de aandacht voor het boek vergroten en dat is niet in het belang van de farmaceuten.'

Waar komt de drijfveer voor dit boek vandaan?

'Ik had er genoeg van. Ik kwam zoveel oneerlijk onderzoek tegen. Wat er in de gezondheidszorg gebeurt, verontrust me en ik wil zo veel mogelijk mensen daarover vertellen. We denken dat medicijnen veilig zijn omdat ze zijn goedgekeurd door een geneesmiddelenautoriteit. Van dat idee moeten we echt af.'

Volgens de farmaceutische industrie gaat het om allemaal oude zaken en is het nu beter geregeld.

'Dat is echt een grote leugen, de meeste van mijn verhalen zijn heel recent. Tussen 1991 en 2010 hebben farmaceutische bedrijven 165 schikkingen getroffen voor 20 miljard dollar. Volgens de Amerikaanse patiëntenorganisatie Public Citizen Health Research Group is daar in de 21 maanden tot juli 2012 nog eens voor 10 miljard dollar aan schikkingen bij gekomen. Dus de misdaden nemen toe.'

Artsen zeggen: we moeten wel samenwerken, anders krijgen we nooit zo veel onderzoeksgeld.

'Dat is niet waar, er is ook publiek geld om onderzoek te doen. Niet zo veel inderdaad. Maar het probleem met industriegeld is dat je daarmee de lakei wordt van een bedrijf. De meeste onderzoeken zijn marketing vermomd als wetenschap en zo opgezet dat het resultaat het bedrijf voordeel oplevert.'

U heeft bij de farmaceutische industrie gewerkt, hielp dat?

'Het kwam van pas bij het schrijven om te weten wat daar gebeurt. Ik heb nog wat verkoopmateriaal van toen bewaard. Wat we dokters vertelden, was volkomen belachelijk.'

U beschrijft zoveel misstanden, wat vond u het ergste?

'Dat depressieve kinderen pillen kregen voorgeschreven die sommigen aanzetten tot zelfmoord, soms zelfs tot moord. Happy pills werden ze genoemd omdat ze kinderen weer gelukkig moesten maken, maar ze werkten helemaal niet. Dat dossier heeft me het meeste geschokt, het is gevuld met leugens en gemanipuleerd onderzoek en zelfmoordpogingen die niet zo werden genoemd om de verkoop niet te schaden. Als een kind probeerde zichzelf te doden, dan werd dat weggeschreven als emotionele labiliteit of gebrek aan effect op depressie.'

Farmaceuten zeggen dat hun medicijnen zo duur zijn omdat de onderzoeks- en ontwikkelingskosten zo hoog zijn. Maar hoe hoog blijft een raadsel. Zelfs onze minister van Volksgezondheid krijgt geen informatie. Heeft u een tip voor haar?

'Ze komen steeds met hetzelfde verhaal en het slaat nergens op. Ze persen ons af. Ze vragen wat ze willen. Door zulke buitensporige bedragen te verlangen hebben farmaceuten zich buiten de samenleving geplaatst. Veel voorbereidend onderzoek is uitgevoerd door universiteiten en uit publieke middelen betaald. We moeten internationaal gaan samenwerken om de macht van big pharma in te perken. Samen inkopen, dan staan we sterker, en medicijnen weigeren die te duur zijn.'

De farmaceutische industrie brengt toch ook veel goeds? Er zijn zo veel geneesmiddelen die levens redden.

'Natuurlijk, we kunnen niet zonder antibiotica en insuline, er zijn geweldige middelen tegen kanker, hartkwalen en tbc, we kunnen hiv-patiënten behandelen en pokken zijn uitgeroeid. Dat betekent nog niet dat je dan verder schandalig gedrag kunt vertonen. Een maffiabaas kan hier in Amsterdam iemand uit de gracht redden en daarna tien man doodschieten. Die redding maakt hem niet opeens een goed mens. De kernboodschap verandert er niet door: farmaceutische bedrijven hebben geen moraal, het gaat alleen maar om geld.'

U heeft het over een criminele organisatie, vergelijkt farmaceuten met de maffia en noemt artsen die voor de industrie werken huurlingen. Gaat u niet te ver? En schaadt dat niet uw boodschap?

'Nee, ik beschrijf de realiteit. Mijn verhaal is zo goed gedocumenteerd dat mijn woordkeus niet meer uitmaakt. Het gaat om bedrijven die moedwillig verzwijgen dat hun geneesmiddelen bijwerkingen hebben die tot zelfmoord kunnen leiden, die onderzoek achterhouden waaruit blijkt dat hun middel niet werkt. Is dat misdadig of niet?'

U zegt dat alle huisartsen kunnen verwachten dat ze elk jaar een van hun patiënten doden met medicijnen die ze voorschrijven, zonder dat te zien. Maar hoe weet u dat dan?

'Dat is statistiek. Ik heb op een rijtje gezet hoeveel sterfgevallen medicijnen jaarlijks veroorzaken. En de meeste middelen worden door huisartsen voorgeschreven. Ik denk vooral aan nsaids, een bepaald type pijnstiller en ontstekingsremmer, en medicijnen tegen psychiatrische aandoeningen zoals antidepressiva. Die middelen doden ongemerkt heel veel mensen. Meestal ten gevolge van bijwerkingen, soms door fouten van de patiënt die te veel slikt of doordat de dokter te veel pillen voorschrijft. Oude mensen krijgen soms veel medicijnen terwijl we helemaal niet weten of die wel samengaan. Die combinaties zijn nooit onderzocht.'

Wij hebben in Nederland een transparantieregister waar alle artsen in staan die geld krijgen van de farmaceutische industrie. Vorig jaar verdienden zorgverleners samen 38 miljoen euro. Helpt zo'n overzicht?

'Een geweldig initiatief. Wij kunnen in Denemarken alleen zien of artsen voor de industrie werken, maar niet hoeveel ze verdienen. Jullie zijn ons voor. Maar 38 miljoen is natuurlijk veel te veel geld. Al is de hoogte van het bedrag eigenlijk minder van belang. Het begint al bij de eerste betaalde pizza. Het is de menselijke natuur om vriendelijkheid terug te betalen.'

De directie van Cochrane, de organisatie waarvoor u werkt, heeft zich in een verklaring gedistantieerd van uw oordeel over medicijnen tegen psychiatrische aandoeningen. Wat zegt dat?

'Ik ben ontdaan. Er is niet met mij overlegd, het overviel me. Terwijl ik een van de oprichters ben van Cochrane. Mijn boek is gebaseerd op feiten, dus als ze het niet eens zijn met mijn visie dan zijn ze het niet eens met de feiten. En waarom vonden ze het nodig om kritiek naar buiten te brengen? Om de psychiaters de helpende hand te bieden? De farmaceuten zijn dolblij, ze misbruiken die verklaring, ze zeggen: zelfs zijn eigen organisatie neemt afstand van Gøtzsche, dus we hoeven niet naar hem te luisteren. Wie willen ze bij Cochrane beschermen? Ze horen op te komen voor de patiënt. Ik doe dat, zij niet op deze manier.'

Waar ligt de oplossing?

'Onderzoek dat door farmaceuten is uitgevoerd kunnen we niet vertrouwen, want ze hebben herhaaldelijk tegen ons gelogen. Dus moet geneesmiddelenonderzoek worden gedaan door de publieke sector. Farmaceuten mogen dat wel financieren en dan zijn ze tien tot twintig keer voordeliger uit. Universiteiten zijn veel goedkoper, want de industrie werkt met tussenpersonen die toeslagen in rekening brengen.

'Maar de revolutie begint onderop. Mijn les aan de patiënt: vertrouw uw dokter, maar vertrouw niet de pillen die hij voorschrijft. Natuurlijk, het is makkelijk voor mensen als ik: als ik ziek word, bestudeer ik zorgvuldig alle opties en soms zeg ik, tot verbazing van mijn specialist: nee bedankt. Ik heb de literatuur bestudeerd en ik wil dat medicijn niet. Maar ook met minder medische kennis op zak kun je kritisch zijn. Lees op internet de officiële bijsluiter. Neem niet te snel medicijnen, en hoed je zeker voor nieuwe geneesmiddelen. Als middelen van de markt worden gehaald vanwege ernstige bijwerkingen gebeurt dat steevast in de eerste jaren na de introductie.

'Ik hoop dat mijn boek mensen zo boos maakt dat ze verandering eisen. Dat zal tijd kosten, we hebben een lange weg te gaan. De industrie zelf helpt overigens hard mee. Bedrijven zijn zo hebzuchtig geworden, gaan nu zo over grenzen heen dat zelfs politici zich beginnen te realiseren dat het systeem onhoudbaar is geworden.'

Binnenkort staat u toch in de rechtbank nietwaar?

'Ik ben in Groot-Brittannië gevraagd als getuige-deskundige in een rechtszaak die 105 patiënten hebben aangespannen tegen farmaceut GSK. Ik ben benaderd, let op, omdat ze geen psychiater kunnen vinden zonder banden met de industrie. De zaak gaat over het antidepressivum Seroxat en draait om ontwenningsverschijnselen waarover patiënten niet zijn ingelicht. Ik heb er zin in hoor. Ik zie ernaar uit, als het doorgaat, om GSK in de rechtszaal te ontmoeten.'

_{Peter C. Gøtzsche: Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad. Vertaald door Dick Lagrand. Lemniscaat; 532 pagina's; euro 24,95.}

Reactie van Nefarma, de brancheorganisatie van farmaceutische bedrijven:

'De historie van de geneesmiddelensector kent naast veel waardevolle ontdekkingen helaas ook misstanden. Het is goed dat ze zijn aangepakt. Nu zijn er strenge regels voor onderzoek, voorlichting en reclame. Geen economische bedrijfstak is zo gereguleerd als de farmasector.

'We nemen goed onderbouwde kritiek serieus. Maar het is een opmerkelijk signaal dat zelfs de Cochrane-organisatie afstand neemt van de uitspraken van Gøtzsche. Voor de promotie van zijn boek hanteert hij een uitgekiende marketingstrategie. Hij maakt handig gebruik van onder meer door de overheid en de artsenorganisatie betaalde media (Geneesmiddelenbulletin en Medisch Contact). Artsen krijgen nascholingspunten voor het bijwonen van een bijeenkomst met de auteur, punten die tot doel hebben de kwaliteit van de patiëntenzorg te verbeteren. Laat de lezer daar zelf een oordeel over vellen.

'Zijn pleidooi om geneesmiddelonderzoek door de overheid te laten uitvoeren, leidt tot een onbeantwoorde vraag: hoe dan? Zullen overheden daar miljarden voor uittrekken? Wie bepaalt wat wordt ontwikkeld?'

Reactie van het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG):

'Er zijn strenge wetenschappelijke en juridische eisen voor de gegevens die farmaceuten in een registratiedossier moeten aanleveren. Bij twijfel kan het CBG van een fabrikant aanvullend onderzoek eisen. Blijft twijfel bestaan, dan kan het CBG de Inspectie voor de Gezondheidszorg verzoeken om een inspectie bij een bedrijf te doen.

'De agenda's en notulen van vergaderingen en de genomen besluiten worden door het CBG openbaar gemaakt om inzicht te geven in de besluitvorming rond de toelating van geneesmiddelen. Het CBG publiceert de beoordelingsrapporten. Bijsluiter en handelsvergunning zijn te raadplegen bij de geneesmiddeleninformatiebank.

'De kritiek van Gøtzsche dat registratieautoriteiten gegevens achterhouden, nemen we serieus. Nu mogen niet alle bij ons aanwezige gegevens openbaar worden gemaakt, bijvoorbeeld fabricagegegevens en concurrentiegevoelige of privacygevoelige informatie.

'Het CBG onderzoekt met andere Europese registratieautoriteiten hoe dat kan worden verbeterd.'