Uitgevers willen via rechter financiële openheid universiteiten blokkeren
En weer is er ruzie in de wereld van de wetenschappelijke tijdschriften. Mega-uitgevers Elsevier en Springer zijn naar de rechter gestapt om te voorkomen dat de Nederlandse universiteiten openbaren hoeveel zij precies bijbetalen voor publicatie van vrij toegankelijke artikelen. Dat was ze met een beroep op de openbaarheid van bestuur gevraagd. 'Vertrouwelijkheid is in het voordeel van iedere klant', aldus Elsevier in een verklaring.
De omstreden contracten zijn tot stand gekomen na harde onderhandelingen van de universiteitenkoepel VSNU met de uitgevers. Inzet daarbij was de financiering van open access, een systeem waarbij artikelen gratis te lezen zijn in plaats van alleen voor abonnees. Auteurs en instellingen betalen de uitgevers daarvoor, maar de deal wordt per universiteit in een bibliotheekcontract preciezer ingevuld.
Staatssecretaris Dekker eiste eerder dat in 2018 al 60 procent van alle publicaties openbaar toegankelijk moet zijn, omdat wetenschap met publiek geld wordt betaald. In 2020 moet dat honderd procent zijn. Normaal zijn veel wetenschappelijke tijdschriften alleen met een abonnement te lezen.
Open access
De rechtsgang volgt op twee Wob-verzoeken eerder dit jaar, waarin een Amsterdamse student en een oud-bibliothecaris elk vroegen om openheid van zaken over de deals van universiteiten met uitgevers. Naar aanleiding van het eerste verzoek, van de Amsterdamse student neurowetenschappen en filosofie Amos Keestra, publiceerde universiteitsvereniging VSNU maandag voor het eerst de bedragen die individuele instellingen de laatste vijf jaar uitgaven aan tijdschriftabonnementen voor studenten en staf. Dit in weerwil van bezwaren van de uitgevers, die ook die gegevens vertrouwelijk noemen.
De jaarlijkse abonnementskosten lopen uiteen van ruim een miljoen euro in Tilburg tot dik vijf miljoen in Utrecht. De TU Delft betaalt meer dan 4,5 miljoen. Toegang tot ScienceDirect van Elsevier blijkt verreweg de grootste kostenpost, al is die sinds 2014 iets gedaald.
Een recenter Wob-verzoek is van de Delftse oud-bibliothecaris Leo Waaijers, van oudsher een fel pleitbezorger van zogeheten open access. Hij wil de cijfers hebben om te kunnen berekenen wat een auteur voor publicatie in een bepaald tijdschrift zal betalen. Waaijers begon eerder dit jaar een website waarin kwaliteit en kosten van open access-tijdschriften worden beoordeeld, vooral om een wildgroei aan dubieuze tijdschriften tegen te gaan.
Waaijers noemt de gang naar de rechter van Springer en Elsevier merkwaardig, omdat er niks gevoeligs in de gevraagde contracten staat. 'Het is een algemene deal met de VSNU die leidt tot een standaard contract met de instellingen.' Volgens Elsevier-woordvoerder Harald Boersma is er echter wel sprake van zakelijk belangen. 'De vertrouwelijkheid van bepaalde contractonderdelen zorgt ervoor dat we faire, klantspecifieke overeenkomsten kunnen sluiten.'
Verdeel en heers
De rechtszaak leidt vermoedelijk binnen twee weken tot een voorlopige voorziening, die voorkomt dat de contracten voortijdig toch worden vrijgegeven. Waaijers heeft van twee universiteiten rechtstreeks een reactie gekregen op zijn WOB-verzoek. De Erasmus Universiteit gaf het contract meteen vrij. De Universiteit van Amsterdam, goed voor bijna 4,5 miljoen euro uitgeverscontracten per jaar, weigerde resoluut.
Springer heeft inmiddels vorderingen ingetrokken tegen universiteiten die Waaijers de gegevens niet zullen overhandigen, zei een woordvoerder woensdag. 'In elk geval zolang de discussie over openbaarheid loopt.'
Volgens Waaijers zijn vooral de onderlinge verschillen tussen de universiteiten opmerkelijk. 'Omdat ze allemaal voor hetzelfde product betalen: toegang tot de literatuur.' De geheimhouding van de contracten, vermoedt Wob-verzoeker Amos Keestra, is bedoeld om de grootbetalers niet op ideëen te brengen. 'Het is verdeel en heers.'
De deal van de VSNU, hard uitonderhandeld door de Nijmeegse collegevoorzitter Gerard Meijer, geldt internationaal inmiddels als een voorbeeld van nette open access. In Duitsland liggen Elsevier en Springer momenteel in de clinch met de universiteiten die meer open access willen in hun bibliotheekcontracten. Onlangs dreigden zestig Duitse universiteiten desnoods al hun abonnementen op te zeggen, zelfs als dat er per 1 januari toe zou leiden dat wetenschappers niet meer bij online tijdschriften kunnen.
