'Te veel keuze demotiveert en verlamt'

Tien jaar oud is het begrip keuzestress. Je zou denken dat de uitvinder van de term, de Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz, het nu wel beu is om erover te praten. Maar nee. De kleine, magere 69-jarige hoogleraar, één jaar verwijderd van zijn pensioen, is nog net zo gefascineerd door de vraag waarom die keuzevrijheid van tegenwoordig eerder beknellend is dan bevrijdend. En hij is nog net zo gedreven als tien jaar geleden om zijn achterliggende boodschap aan de man te brengen. 'Geluk schuilt in de beperking.'

De meeste mensen kennen hem van een filmpje op YouTube, waarin de professor in een oudroze T-shirt met niet bijpassende korte broek en witte sokken zijn theorie aan de man brengt - als een niet onverdienstelijk cabaretier. Schwartz lacht. 'Als ik had geweten dat zeven miljoen mensen naar dat filmpje zouden gaan kijken, had ik beslist geen shorts aangedaan. Maar je moet weten: het was een bloedhete dag.'

En dus moeten we niet verbaasd zijn dat Schwartz in een keurig colbertje en dito broek naar het interview komt en - later die dag - naar de Soeterbeecklezing aan de Radboud Universiteit. De zaal is uitverkocht. Wie naast een kaartje greep, kan het optreden van de professor op de monitor volgen in een andere zaal. Schwartz lijkt een beetje verlegen als hij met jeugdig gejoel wordt ontvangen. 'Als een popster', grinnikt hij. 'Het blijft onwennig hoor.'

Waarom is een overdaad aan keuzen, zoals u het noemt, niet bevrijdend?

'Het demotiveert en verlamt. De meeste werknemers in de VS konden vroeger kiezen uit twee of drie pensioenopties. De mogelijkheden zijn de laatste decennia geëxplodeerd. Er zijn nu wel tweehonderd opties. Naarmate de keuzemogelijkheden toenamen, daalde het aantal pensioendeelnemers. Mensen zien door de bomen het bos niet meer, schuiven de keuze eindeloos voor zich uit. En van uitstel komt afstel. Daardoor lopen ze de werkgeversbijdrage mis. En ze bouwen geen of minder pensioen op.'

Het is heel vermoeiend de juiste zorgverzekering te vinden en de beste mobiele telefoon tegen de mooiste prijs. Maar dat nemen we graag op de koop toe, in het rijke Westen. Toch?

'Het ziet er fantastisch uit. We kunnen ons leven inrichten zoals we willen. We hoeven niet in het voetspoor van onze ouders en grootouders te treden. Maar alles vergt een keuze. Vroeger trouwde je met iemand uit je dorp of van je werk. Tegenwoordig komt via internet de halve wereldbevolking in het vizier. Een vriendenkring krijg je niet meer automatisch, die moet je zelf samenstellen. En neem je kinderen vóór je carrière of erna of helemaal geen?

'Niet iedereen heeft het makkelijk met al die keuzen. Men twijfelt achteraf of wel voor de juiste partner is gekozen en de juiste baan en of men niet toch kinderen had moeten nemen. Met elke gemaakte keuze zeg je nee tegen talloze andere mogelijkheden. Oftewel: allemaal gemiste kansen. Dat besef kan zwaar wegen.'

Toch zijn mensen in het rijke Westen, volgens allerlei onderzoeken, het gelukkigst.

'Gemiddeld ja. Maar er zijn grote verschillen binnen de naties. In de rijke suburbs in de VS groeit een onvoorstelbaar bevoorrechte generatie op, die zich van alles kan veroorloven en die de beste opleidingen kunnen kiezen. Ze kunnen doen wat ze willen. Toch hebben deze jongeren vaak psychische problemen, ze ervaren doelloosheid, hebben moeite van de drugs af te blijven, geen enkele zin in school en problemen met de politie. Veel universiteiten kunnen de hulpvraag van studenten niet aan. Ik wil niet terug naar een samenleving waarin je maar beter geen homo kon zijn en waarin vrouwen achter het aanrecht hoorden. Absoluut niet. Maar het enorme palet aan keuzen heeft een schaduwzijde.'

Wat maakt het leven zo zwaar voor deze geprivilegieerde jongeren?

'Toen de keus beperkt was, waren ook onze aspiraties en verwachtingen beperkt. Je kon een fatsoenlijk leven leiden en je er goed over voelen. Maar een fatsoenlijk leven is niet goed genoeg meer. Waarom zou je daar genoegen mee nemen als álles mogelijk is? Onze verwachtingen zijn torenhoog opgeschroefd. Waarom zou je bij je partner blijven als het eventjes moeilijk gaat, terwijl je met een muisklik via match.com uit duizenden beschikbare kandidaten kan kiezen?

'Daar komt nog bij dat als je zelf je lot kunt kiezen, het ook je eigen schuld is als het fout uitpakt. Als de samenleving het lastig maakt om als homo uit de kast te komen, is het begrijpelijk dat je geaardheid je soms ongelukkig maakt. Als er geen geld is voor een opleiding, is het logisch dat je niet de top bereikt. Anno 2014 is het je eigen schuld als je je beroerd voelt of je loopbaan spaak loopt. Er zijn geen excuses meer in deze tijd van ongelimiteerde opties. Je ziet niet voor niets veel uitstelgedrag. Jongeren gaan een tussenjaar doen, om de studiekeuze uit te stellen. Het duurt ook steeds langer voordat adolescenten gaan settelen.'

Wat is de oplossing?

'Niet altijd overal het best denkbare uit willen slepen. Daar word je gek van. Goed genoeg is in de meeste gevallen ook echt: goed genoeg. Keuze is prachtig, het geeft autonomie en controle over ons leven. Maar te veel keuze niet. En vergeet niet: waarvan we écht gelukkig worden is ons verbonden te voelen met anderen - of dat nu een partner is of vrienden, familie, een werkkring of de kerk. Daarmee leg je jezelf automatisch beperkingen op. Want als je net een fijne partner hebt gevonden, kun je niet zomaar meer emigreren naar een ander land of een slippertje maken met iemand anders. Als je lid bent van een kerk, zijn er gedragsregels. Meer vrijheid betekent niet automatisch meer welzijn.'

Als er één land is waar keuzevrijheid heilig is, is het de VS wel. Lastig.

'Ja. Op elk denkbaar terrein. Als je mensen in de VS vraagt of ze - als ze onverhoopt kanker krijgen - zelf hun behandeling willen kunnen kiezen in plaats van de dokter, zegt 65 procent ja. Terwijl van de mensen die echt kanker hebben slechts 11 procent zelf wil kiezen. De meeste patiënten willen kunnen vertrouwen op een vakkundige arts, die er meer verstand van heeft dan zijzelf en niet alle verantwoordelijkheid zelf dragen.

'Ik weet niet of je het debat hebt gevolgd over de frisdrankbekers in New York? In de strijd tegen overgewicht wilde burgemeester Bloomberg de verkoop van suikerhoudende frisdrank in grote bekers van bijna een halve liter verbieden. De reacties waren ongekend fel: keuzevrijheid wordt gezien als een typisch Amerikaans grondrecht - hoe meer keus, hoe beter. Bloomberg werd teruggefloten door de rechter. De grote bekers zijn niet uit het straatbeeld verdwenen.'

Schwartz is voorstander van nudging : het keuzegedrag van burgers een klein duwtje geven in de 'goede' richting. Kleinere drinkbekers zijn er een voorbeeld van. De keuzevrijheid is niet in het geding, vindt Schwartz, want iedereen mag een halve liter frisdrank blijven kopen en opdrinken. Alleen in twee bekers in plaats van één.

'De discussie gaat nu over schoolkantines. Wat je vooraan legt, verkoopt het best. Dus waarom niet de gezonde keus vooraan leggen en de vette snacks erachter? Maar nee, dat zou onethisch zijn. Dat bestrijd ik, want je stuurt altijd. Ook als je de vette hap naast de kassa legt.'

Ook de Nederlandse overheid is huiverig om burgers te sturen, weet Schwartz, die de Nederlandse regering een jaar of wat geleden adviseerde het wel te doen. Bijvoorbeeld om zwaarlijvigheid te bestrijden, maar ook om meer orgaandonoren te werven. 'In de meeste landen moeten burgers die orgaandonor willen worden zich melden - met als gevolg dat er weinig donoren zijn. Sommige landen draaien het om: daar moet je je melden als je geen orgaandonor wil zijn. Die landen hebben veel donoren. In beide gevallen wordt de burger een bepaalde kant op gestuurd. Waarom dan niet zo sturen dat het voor de samenleving het beste uitpakt?'

Hij krijgt er nauwelijks de handen voor op elkaar. De enige vorm van nudging waar overheden geen enkele moeite mee hebben, is het graveren van vliegen of stippen in urinoirs om de bezoeker te stimuleren niet naast de pot te pissen. 'Het lijkt te kinderachtig voor woorden, dat volwassenen zoiets nodig hebben om de boel schoon te houden. Maar het werkt', lacht Schwartz, die nadat hij op Schiphol was geland meteen op zoek ging naar een urinoir met vlieg of stip. Vergeefs trouwens.

Het cabareteske optreden van de Amerikaanse professor valt in de smaak bij de Nijmeegse studenten en scholieren. Het komt volgens Schwartz vooral door het thema van zijn college. 'Op deze leeftijd zitten ze boordevol keuzestress. Ze snappen meteen waarover ik het heb.'

Een leerlinge van het Kandinsky College stelt een vraag. 'Mijnheer Schwartz. Achter in de zaal zitten allemaal scholieren die binnenkort een studie moeten kiezen. Wat is uw advies aan ons?'

Schwartz: 'Dit klinkt misschien heel curieus, maar durf te gaan voor goed genoeg in plaats van altijd het allerbeste. Het leven duurt lang en beslissingen zijn tijdelijk. Bijsturen is altijd mogelijk. Je hebt de tijd. Niet alles hoeft meteen perfect te zijn. Haal die druk van de ketel.'