Stop eens met doemdenken, vroeger was alles veel erger. Toch?

‘De wereld staat in brand. Voedselprijzen schieten omhoog, biodiversiteit daalt schrikbarend, oceanen plastificeren, het aantal weer-gerelateerde rampen stijgt onrustbarend, de Arabische wereld is in rep en roer, culturen en religies polariseren, migrantenstromen groeien, de economie van de geïndustrialiseerde wereld is een puinhoop.’

‘Zo, die zit!’, moet Ronald Rovers gedacht hebben. ‘Nu heb ik de aandacht!’ Het zijn de eerste zinnen van zijn boek Gebroken kringlopen. Een boek dat niet goed afloopt. De Eindhovense hoogleraar is een van de vele onheilsprofeten van dit moment. Het klimaat, de politiek, de islam, populisten, robots, multinationals – alles en iedereen duwt de mensheid richting de ondergang.

Zoiets roept natuurlijk een tegenreactie op. Andere auteurs menen hem van repliek te moeten dienen door ‘de nuchtere feiten’ te vertellen. Maar het gaat niet alleen om de feiten. Het doemscenario is ook een literair stijlmiddel. Een stijlmiddel waar diezelfde critici ook weleens gebruik van maken. Neem Ronald Havenaar, auteur van Naar de bliksem, maar nu nog niet. Dat opent met: ‘Onze tijdgeest wordt beheerst door cultuurpessimisme. Klachten over verval, afbraak en ontwrichting zijn in zwang. Somberheid is troef.’ De Amsterdamse hoogleraar gebruikt dus hetzelfde literaire trucje als zijn Eindhovense collega.

Doemdenkers zullen overigens weinig moeite hebben met Havenaars boekje. Zijn aanpak is wat braaf. Havenaar neemt een onderwerp bij de horens (‘moreel verval’, of ‘politieke ontwrichting’), vertelt wat voor alarmerends hierover is gezegd, met name door de grotere doemdenkers (Nietzsche, Huizinga, Spengler, Houellebecq) en geeft daarna zijn eigen visie op de materie, die er in alle gevallen op neerkomt dat doemdenkers niet moeten overdrijven en dat vroeger alles erger was. Echt in gevaar komt het doemdenken dus niet. Opmerkelijk is dat Havenaar nauwelijks aandacht besteed aan de dreigende klimaatcatastrofe. Het zijn een schamele vier paginaatjes. Maar die eindigen weer wél met de dreiging van massale stromen klimaatvluchtelingen en een nieuwe holocaust (op moslims).

Journalist Addie Schulte pakt het anders aan. In De strijd om de toekomst klutst hij doemdenkerij en commentaar door elkaar. Zijn vlotte stijl voorkomt niet dat hij de lezer hier en daar ernstig doet verdwalen. Het hoofdstuk over economische neergang is grotendeels gewijd aan de vraag of de grote boeman ‘neoliberalisme’ überhaupt wel bestaat. Een aardig academisch onderwerp, maar niet de kern van de zaak. Het hoofdstuk ‘Nederland verdwijnt’ (door de islam) eindigt met de brave constatering dat we begrippen als cultuur en identiteit moeten beschouwen ‘als amoeben’ (?) die voortdurend van vorm veranderen. Want dat geeft ‘meer perspectief op samenleven’. En wat het klimaat betreft, geeft hij de doemdenkers bijna gelijk. We ontkomen er volgens Schulte niet aan dat de mens een ‘ingrijpende, misschien wel catastrofale’ invloed heeft op zijn omgeving.

Strijdlustiger is de Gentse wetenschapsfilosoof Maarten Boudry in zijn Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat. Boudry gooit zijn netten breder uit. Hij verafschuwt zo’n beetje élke bewering dat het slechter met ons gaat. Bijvoorbeeld dat het racisme steeds erger wordt, of dat we steeds ongelukkiger worden (ondanks onze welvaart), en dat de superrijken een bedreiging vormen voor de samenleving. 340 pagina’s lang belijdt Boudry zijn onverwoestbare geloof in de vooruitgang. ‘Wetenschap en Verlichting bieden ons de beste kans op een mooie toekomst’, zo besluit hij. Het klimaatprobleem is een kwestie van technologie. (Ronald Rovers pleit juist niet voor méér maar radicaal mínder technologie.)

Wat het klimaat betreft geeft hij de mensheid luchtigjes een onmogelijke opdracht: ‘We moeten de planeet naar onze hand zetten.’ Islamisering? Volgens Boudry moet die religie gewoon, net als het christendom, door ‘de wasmachine van de Verlichting’.

Schulte en Boudry gaan beiden in op de vraag of al die onheilsprofetieën nu nuttig of schadelijk zijn. Schulte doet de lezer weer verdwalen. Doemdenkers zijn ‘polariserend’, ‘schril’, ‘uiterst selectief’ en zetten het debat ‘op een verkeerd spoor’ (pagina 181) maar ze ‘verhogen de alertheid van de samenleving’ en hen oproepen te stoppen (zoals zijn eigen boek) is ‘onnodig’ (p. 232). Boudry overdondert ze met feiten, maar kan het aan het eind van zijn boek ‘niet nalaten’ om een kort psychologisch portret van de doemdenkers te schetsen: ‘Ik verdenk hen ervan dat ze te veel genieten van hun zelfverklaarde rol als eenzame schreeuwers in de woestijn.’