Sociologe Michèle Lamont: vriendjespolitiek is geen plan, maar gaat vanzelf

Is de wetenschap een bolwerk van witte mannen, die ook nog eens vooral links stemmen? Erg divers is het aan de top in elk geval niet: slechts 18 procent van de hoogleraren in Nederland is vrouw, het aantal hoogleraren met een migratie-achtergrond is nog veel lager. En uit een Amerikaanse studie verschenen in 2016 blijkt dat daar in elk geval in de sociale wetenschappen ruim tien keer meer progressieven dan conservatieven werkzaam zijn.

Naar aanleiding van klachten van VVD-kamerlid Pieter Duisenberg - nu voorzitter van de Vereniging van Universiteiten (VSNU) - loopt er in Nederland zelfs een heus onderzoek naar de vraag of de wetenschap wel politiek divers genoeg is.

De Canadese sociologe Michèle Lamont, verbonden aan de universiteit van Harvard, is gespecialiseerd in diversiteit, ook binnen de wetenschap. Ze bestudeerde onder meer hoe wetenschappers beslissen wie er geld krijgt voor onderzoek. Komende dinsdag ontvangt ze de Erasmusprijs, die jaarlijks wordt uitgereikt aan iemand die een bijzondere bijdrage heeft geleverd op het gebied van de geesteswetenschappen, sociale wetenschappen en de kunsten.

Hoe komt het toch dat de wetenschap zo'n eenheidsworst blijft?

'Uit ons onderzoek naar het toekennen van subsidies blijkt dat wetenschappers niet zozeer doelbewust hun eigen vriendjes of ideeën bevoordelen, maar wel dat ze een sterke voorkeur hebben voor mensen en ideeën die sterk lijken op (die van) henzelf. Zo scheppen ze sociale barrières voor andere ideeën en wetenschappers. Verder is er ook veel weerstand tegen diversiteit als criterium, omdat dat ten koste zou gaan van de kwaliteit. Daar ben ik het niet mee eens. De beste onderzoekers en onderzoeksvoorstellen komen vanzelf bovendrijven, maar daaronder is een groot grijs gebied, waarin de kwaliteit van voorstellen en onderzoekers elkaar niet veel ontloopt. Als je daar diversiteit als criterium meeneemt, kun je die sociale barrières slechten.'

De laatste tijd is er ook aandacht voor politieke diversiteit, omdat conservatieve wetenschappers in de verdrukking zouden komen.

'Dat vind ik een ingewikkelde kwestie. Aan de ene kant is er het principe van vrijheid van meningsuiting, die essentieel is voor onderzoek. Dat is heilig, want anders verval je in McCarthyisme, het verdacht maken van iedereen met bepaalde onwelgevallige ideeën, zoals dat in de jaren vijftig gebeurde met iedereen die communistische sympathieën leek te hebben. Maar tegelijk is er een ander heilig principe, van inclusiviteit - het openstellen van werelden voor groepen die lang achtergesteld zijn. Die twee principes botsen soms met elkaar, omdat bepaalde ideeën die inclusiviteit ondergraven.'

Heeft u een recent voorbeeld?

'Eerder dit jaar nodigden rechtse studenten aan Harvard politicoloog Charles Murray uit om een lezing te geven. Murray is auteur van het controversiële boek The Bell Curve uit 1994, waarin hij samen met Richard J. Herrnstein onder meer betoogt dat Afro-Amerikanen achterblijven in de maatschappij doordat ze gemiddeld een lager IQ hebben. Dat is een provocatie naar een deel van de studenten: zij verdienen het volgens hun rechtse collega-studenten in feite niet om hier te zijn.'

Wat vindt u van het initiatief om politieke voorkeuren van wetenschappers te onderzoeken?

'Van de Amerikaanse sociale wetenschappen staat in elk geval vast dat progressieven er oververtegenwoordigd zijn. Maar een staat die daarom ingrijpt, neigt ook weer naar McCarthyisme. Het allerbelangrijkst is dat wetenschappers autonoom en onafhankelijk kunnen denken en dat ze open blijven staan voor resultaten waar ze misschien niet blij mee zijn. Maar dat is in feite gewoon het doen van goed onderzoek.'

Zou een meer diverse wetenschap ook echt andere kennis opleveren?

'We weten in elk geval dat vrouwelijke wetenschappers meer samenwerken dan mannen en dat samenwerking leidt tot meer creativiteit. Meer diversiteit, ook wat betreft culturele of politieke achtergronden, leidt niet zozeer tot andere ontdekkingen, maar tot meer vernieuwende ideeën en tot een andere onderzoeksagenda. Het opent nieuwe perspectieven.'