Periodepraat: zeven claims over de menstruatiecyclus gewogen

Het zullen de hormonen wel weer zijn. Vreetbuien, chagrijn, hoofdpijn, moeheid en agressie, maar ook topprestaties, schoonmaakwoede en libido: je kunt het zo gek niet bedenken, of mensen wijten het aan ‘de hormonen’. Soms terecht, vaker ten onrechte. Of het nu anderen zijn die schouderophalend spreken over ‘de hormonen’, of vrouwen zelf, zelden doelen ze op de signaalstoffen waarmee ieder willekeurig mens rondloopt. Meestal gaat het over de geslachtshormonen die elke menstruatiecyclus bestieren: oestrogeen en progesteron.

Deze hormonen staan in de aandacht. Zo schreef de Amerikaanse Nadya Okamoto, oprichter van de Menstrual Movement, het boek Period Power over hoe de cyclus niet alleen uit het verdomhoekje moet, maar serieuze aandacht verdient van vrouwen die de ballen hebben om naar hun vrouwenlichaam te luisteren.

In haar kielzog volgen Europese vrouwen, zoals de Nederlandse schrijver Daan Borrel. In haar boek Jaar van het nieuwe verhaal beschrijft Borrel hoe haar leven veranderde toen ze zich overgaf aan haar ‘feminiene cyclus’. En op 1 augustus begint Maandverbond, de ‘hormoonsafari’ van de VPRO. De makers ervan willen de menstruatiecyclus uit de taboesfeer halen. Over de invloed van geslachtshormonen op het vrouwelijk lichaam bestaan nogal wat hardnekkige mythen. We leggen zeven veelgehoorde claims langs de wetenschappelijke meetlat.

Vrouwen gaan synchroon menstrueren als ze samenwonen

Laat een paar vrouwen intensief met elkaar omgaan en binnen een paar maanden vullen ze hun afvalemmer op dezelfde dagen met maandverband en tampons. De Amerikaanse Harvard-psycholoog Martha K. McClintock dacht dit in 1971 te bewijzen met een experiment onder studentes die in tweetallen samenwoonden. Bij elk van de duo’s bekeek ze bij aanvang van het studiejaar hoeveel tijd er zat tussen de eerste dagen van beide cycli.

Na enkele maanden herhaalde ze de meting en wat bleek: het verschil was twee dagen kleiner geworden. Haar publicatie in het wetenschappelijk tijdschrift Nature is sindsdien honderden keren geciteerd en leidde tot veel soortgelijke studies. Bij sommige experimenten kregen de deelnemers okselzweet van een andere vrouw op hun bovenlip, omdat de wetenschappers het verschijnsel toeschreven aan feromonen, signaalmoleculen waarmee mensen met elkaar zouden communiceren.

De meeste vervolgstudies leidden echter niet tot dezelfde resultaten. De studies die dat wel deden, vertoonden vergelijkbare mankementen als die van McClintock. De ‘eerste dag’ van de cyclus was bijvoorbeeld zo ruim opgevat, dat het aanvankelijke verschil tussen de twee ‘eerste dagen’ werd opgeblazen, terwijl dit aan het einde werd geminimaliseerd.

Ook kunnen twee cycli van ongelijke lengte na verloop van tijd vanzelf een keer samenvallen, maar met zulke toevalsfactoren hield de psycholoog geen rekening. Bovendien werden studenten die onregelmatig menstrueerden uiteindelijk uit het experiment verwijderd. Tegenwoordig nemen weinig wetenschappers de claim van McClintock nog serieus, maar aan de borreltafel blijft het een razend populair menstruatieweetje.

De maan beïnvloedt de vrouwelijke cyclus

Maandstond draagt niet voor niks het woord ‘maan’ in zich. De maan en de vrouw hebben beide een cyclus van ongeveer een maand, dat kán toch bijna geen toeval zijn? Helaas voor iedereen die de maan graag net wat meer krachten toedicht dan ze heeft: dat is het dus wel. Het idee dat de volle maan of de nieuwe maan menstruele bloedingen beïnvloedt, houdt niettemin ook wetenschappers bezig. Zo deed de Amerikaanse antropoloog Beverly Strassmann in 1997 onderzoek bij de Dogon, een volk in Mali waar vrouwen tijdens hun menstruatie gebruik moeten maken van een speciale hut.

736 dagen hield ze nauwlettend in de gaten wie de menstruatiehut in en uit ging, zowel om te kijken of cycli van samenwonende vrouwen synchroon liepen (was niet zo), als om eventuele verbanden met de maanstand te ontwaren. Het volk had geen beschikking over kunstlicht en bracht de nacht grotendeels buiten door.

Als de maan de menstruatiecyclus ergens zou beïnvloeden, dacht Strassmann, dan moest het hier wel zijn. Haar data wezen anders uit, net als in eerdere wetenschappelijke onderzoeken ook geen verband werd gevonden tussen maandstonden en maanstand.

De ovulatie verandert vrouwen in geile mannenverslinders

Over de eisprong en de gevolgen die deze heeft voor de vrouw, bestaan de meest fantastische theorieën. Zo zouden vrouwen rondom hun eisprong geiler zijn dan normaal en plotseling meer vallen op ‘alfamannen’: mannen met een brede torso en een strakke kaaklijn. De rest van de maand zouden vrouwen juist liever op de bank kruipen bij een betrouwbare lieverd van wie je op aan kunt als de vaatwasser moet worden ingeruimd.

De logica achter deze theorie is evolutionistisch van aard. Testosteronbommen dragen weliswaar de belofte in zich van sterk nageslacht, maar zijn voor de opvoeding van kinderen minder handig. Het is dus voordelig om te neuken met een alfaman en te hokken met een teddybeer. Hoe overtuigend dit ook moge klinken, experimenten die dit verschijnsel moeten aantonen falen keer op keer.

Nou kan dat te maken hebben met de onderzoeksmethode. Probeer maar eens in een laboratoriumsetting uit te vogelen hoe hitsig ovulerende vrouwen zijn. Vaak komt dat er op neer dat (heteroseksuele) vrouwen op verschillende momenten in de cyclus beelden te zien krijgen van mannen en, ter controle, van vrouwen en objecten, met de vraag de op aantrekkelijkheid te beoordelen met een score tussen 1 en 5.

Buiten die laboratoriumsetting zeggen sommige vrouwen wel degelijk meer zin in seks te hebben wanneer hun eicel vrijkomt. Auteur Daan Borrel zegt vlak voor haar eisprong extra geil te zijn en zich extra mooi te kleden. Ook vallen knappe mensen haar dan meer op.

Toch wijst weinig erop dat de vrouwelijke geslachtshormonen oestrogeen en progesteron daarmee iets te maken hebben. Als er al een hormoon betrokken is bij vrouwelijke lustgevoelens, zegt hoogleraar seksuologie Ellen Laan, dan is dat testosteron. Als hun testosteronniveau onder een minimumwaarde zakt, kunnen vrouwen minder gevoelig zijn voor seksuele prikkels.

Dat kan bij sommige vrouwen gebeuren door het slikken van bepaalde typen anticonceptiepil, maar bij het overgrote deel van de gezonde vrouwen zit het met dat testosteronniveau wel snor. ‘Wat ons echt de allermeeste zin in seks geeft, is het vooruitzicht dat de seks die er aan zit te komen plezierig zal zijn en zal leiden tot een orgasme’, zegt Laan. ‘Of anders gezegd, de allergrootste factor in het zin in seks krijgen is niet biologisch, maar contextueel.’

Menstruatie werkt reinigend

Het archaïsche idee dat menstruerende vrouwen ‘onrein’ zijn, leidt sinds jaar en dag bij allerlei culturen tot curieuze voorschriften om het doen en laten van vrouwen in te perken. Het geloof dat menstruatie juist een reinigende werking heeft voor vrouwen zelf, hoor je tegenwoordig ook – vooral als argument tegen het gebruik van het hormoonspiraaltje, of het dóórslikken van de anticonceptiepil, zonder stopweken.

Het is alleen onzin, vertelt gynaecoloog Dorenda van Dijken van het Amsterdam OLVG. Het spiraaltje geeft progestageen af, de synthetische variant van progesteron die het lichaam om te tuin leidt. Daardoor ontstaat er geen dikke laag slijmvlies waar een bevrucht eitje zich in kan nestelen. Bij de anticonceptiepil wordt de hele cyclus onderdrukt en blijft die slijmopbouw ook uit. ‘Wat er niet in zit, hoeft er ook niet uit’, zegt Van Dijken. ‘Door het stoppen met de pil ontstaat wel een onttrekkingsbloeding, maar dat is een soort ‘nepbloeding’ die je gerust kunt overslaan.’

Wie vroeg menstrueert, komt laat in de overgang

Dit klinkt als een broodje aap, maar vaak klopt het wel. Vrouwen worden geboren met een bepaalde hoeveelheid eitjes. Daardoor ligt bij de geboorte al vast wanneer een vrouw in de overgang komt, hoewel we dat nog niet kunnen voorspellen. Maar wie laat begint met menstrueren, eindigt vaak ook vroeg, vertelt Van Dijken. ‘We weten niet precies, waarom. Wel weten we dat de marge iets opschuift. Vroeger werden meisjes ongesteld rond 13, 14 jaar. Nu vaak al in groep acht.’ Dit kan te maken hebben verbeterde voeding: de verschuiving is alleen te zien in welvarende landen. Bovendien blijft de menstruatie uit bij meisjes met anorexia.

Een andere stelling die ongeloofwaardiger klinkt dan hij is: als je moeder weinig klachten had in de overgang, geldt dat waarschijnlijk ook voor jou als dochter. Het gaat zeker niet altijd op in individuele gevallen, maar de hoeveelheid klachten tijdens de overgang lijkt in elk geval deels erfelijk bepaald.

De hormonen zorgen voor stemmingswisselingen

Vrouwen zijn drie keer zo vaak depressief als mannen. De kans dat een vrouw in mineur raakt, is het grootst tijdens haar puberteit, voor de menstruatie, rondom een zwangerschap en tijdens de overgang.

Nogal wiedes dat ‘de hormonen’ er debet aan zijn, zou je zeggen. Toch ligt het ingewikkelder. Een oorzakelijk verband tussen de geslachtshormonen en stemmingswisselingen is tot nu toe nooit bewezen. Zo toont een Nederlandse overzichtsstudie uit 2020 dat slaaptekort kan leiden tot depressie en dat afnemende oestrogeenwaardes zorgen voor minder slaap. Maar een direct verband tussen oestrogeen en depressie kunnen dezelfde onderzoekers niet hardmaken. Kortom, één plus één is geen twee in de wereld van het hormoononderzoek.

‘Hormonen zijn vergelijkbaar met een router: die is nodig om internetberichten te versturen, maar is niet de bron van die berichten’, zegt de Groningse hoogleraar gezondheidspsychologie Harry van de Wiel. ‘Er zijn allerlei factoren die misschien een rol spelen: erfelijkheid, gevoeligheden die in de jeugd zijn opgedaan, sociale omstandigheden, leefstijl. Pas als je al die factoren gelijk kunt houden, terwijl de hormonen veranderen, kun je een oorzakelijk verband aantonen. Dat lukt natuurlijk nooit.’

Canadese onderzoekers bestempelden in 2012 daarom het hele verband tussen de menstruatiecyclus en stemmingswisselingen tot ‘mythe’ en zelfs ‘misinformatie’ die het leven van vrouwen beperkt. Nogal een schop tegen het zere been van behandelaars en vrouwen die maandelijks worstelen met depressieklachten. ‘Ja, het is een schoolstrijd’, verzucht Van de Wiel.

‘Wetenschappers stellen waarheidsvinding voorop, behandelaars leggen de nadruk op hulpverlening. Je zult maar een deel van de maand niet functioneren en daar geen erkenning voor krijgen. Dat alleen al leidt tot chronische stress. Behandelaars zoeken al werkende hun weg: probeer meer te bewegen, probeer anders te eten. Bij de overgang helpt hormoontherapie soms, maar elke vrouw is weer anders. Als iemand zich serieus genomen voelt, helpt dat vaak al.’ Dat riekt soms naar een placebo-effect, maar Van de Wiel heeft daar geen probleem mee. ‘Wat voor wetenschappers troebel vaarwater is, kan in de behandelingspraktijk soms prima werken.’

Moeten we ons leven beter afstemmen op de menstruatiecyclus?

‘Als je weet hoe je cyclus werkt kun je er rekening mee houden’, zei Daan Borrel in een interview met de VPRO. Zo is op dag 1 van de menstruatie haar ‘intuïtie heel sterk’ en ‘traint’ ze ‘stilstand’. Ook voormalig topwielrenster Leontien van Moorsel had een rotsvast vertrouwen in de wetten van haar cyclus: ‘Ik ben ongesteld, dus dat is super’, zei ze ooit in Trouw voorafgaand aan een wedstrijd. ‘In de week voordat ik menstrueer heb ik altijd vermoeide benen, maar als het dan eenmaal zo ver is dan heb ik het idee dat mijn pijngrens verder weg ligt.’

Stilstaan of racen, het is maar net wat je menstruatie je influistert.

Neurobioloog Josien de Bie staat een beetje ambigu tegenover de trend om de menstruatiecyclus zoveel betekenis te geven. Ze volgt de wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van geslachtshormonen op de voet en geeft vaak lezingen over de onzin die hierover de ronde doet. ‘Het is natuurlijk goed om rekening te houden met je lichaam en met je geestelijke behoeften. Ik vind het geweldig dat menstruatieklachten uit de taboesfeer worden gehaald. Tegelijkertijd is er een soort verliefdheid op fysiologie: als er geen biologische reden is voor allerlei klachten en emoties, dan nemen we ze minder serieus. Van vrouwen wordt minder geaccepteerd dat ze boos zijn. Als het door de hormonen komt, is er plotseling een goede reden.’

De Bie vreest vooral dat het mes aan de verkeerde kant gaat snijden: deterministisch denken over de effecten van de cyclus kan ook in het nadeel van vrouwen werken. ‘Het wordt makkelijk iets waarop vrouwen worden afgeschreven. Bij mannen verandert de testosteronspiegel gedurende de dag. Testosteron houdt verband met agressie en impulsiviteit, maar over die cyclus hoor je nou nooit iets.’