Overview effect: hoe een ruimtereis leidt tot nieuwe inzichten over mens en aarde

'We zijn allemaal astronauten van het Ruimteschip Aarde', schreef Wubbo Ockels, in een afscheidsbrief voor zijn dood. Tijdens zijn ruimtereis in 1985 overviel Ockels een diep besef van hoe iedereen met iedereen verbonden is. Het 'overview effect' wordt dat genoemd: het ontzag, de verbondenheid en de verantwoordelijkheid die in ruimtereizigers opwelt bij de aanblik van dat fragiele bolletje waar de dampkring als een dun schilletje omheen hangt, de aarde.

Als iedereen zou ervaren wat astronauten hebben doorvoeld, dan zouden we ons meer verbonden voelen, onze conflicten beslechten en het klimaat redden. Dat is de gedachte achter het Overview Symposium komende vrijdag in Kerkrade. Filosofen, psychologen, duurzaamheidsexperts en technisch ontwerpers gaan op zoek naar manieren om het 'overview effect' na te bootsen, zodat ook mensen voor wie geen ruimtereis in het verschiet ligt, ervan kunnen profiteren.

De term overview effect dateert van 1987 toen de Amerikaanse filosoof en schrijver Frank White het gelijknamige boek schreef, met daarin interviews met en teksten van 29 astronauten en kosmonauten. Ze rapporteren vrijwel allemaal dat de aanblik van de aarde vanuit de ruimte tot nieuwe inzichten leidt over 'wie we zijn' en hoe 'alles met alles samenhangt'. 'We vertrokken naar de maan als technici, we keerden terug als humanisten', reflecteerde Edgar Mitchel op zijn ervaringen in de ruimte.

In de documentaire Het overview effect, te zien op YouTube, wordt het 'een verschuiving van het bewustzijn' genoemd. Na een ruimtereis gaan opvallend veel astronauten en kosmonauten zich inzetten voor goede doelen, met name het welzijn van de aarde. Ook in Nederland. Wubbo Ockels werd een belangrijke motor achter het publieke debat over duurzaamheid. Ook André Kuipers zette zich in voor een duurzamere wereld en werd ambassadeur van het Wereld Natuur Fonds. Het is een verre echo van de woorden van de Griekse filosoof Socrates (4de eeuw voor Christus). 'De mensheid moet boven de aarde uitstijgen, naar de top van de atmosfeer en verder. Alleen dan kunnen we de wereld begrijpen waarin we leven.'

_{Tekst gaat verder onder de video.}

In de VS beijvert het Overview Institute zich voor commerciële luchtvaart zodat tienduizenden mensen iets vergelijkbaars mee kunnen maken als Ockels en Kuipers. Het Canadese ruimtecentrum IspaceLab onderzoekt of virtual reality gebruikt kan worden om het overweldigende effect van de aanblik van de aarde vanuit de ruimte te 'democratiseren'. Het leidende motto is: 'Kunnen we betere mensen worden door virtual reality?'

De Britse psycholoog Annahita Nezami, een van de sprekers in Kerkrade, denkt dat het overview effect 'helende potentie' heeft, ook op een persoonlijk niveau. Ze promoveerde op een analyse van het overview effect op ruimtereizigers en probeert nu met software-ontwikkelaars de essentie van de astronautenervaring na te bootsen in virtualrealityprogramma's voor jongeren van 14 tot 25 jaar. In de hoop dat ze er gelukkiger van worden, in die zin dat hun leven meer betekenis krijgt en dat ze zich meer verbonden voelen met anderen.

De rode draad die door alle ervaringen van astronauten loopt, is volgens Nezami dat ze 'verliefd' zijn geworden op de aarde, en de bewoners ervan. 'Als je verliefd wordt op iets of iemand, wil je het beschermen en ervoor zorgen. Astronauten voelen diepe dankbaarheid en ontzag. In de psychologie weten we dat dit soort krachtige emoties een transformatie met zich mee kunnen brengen.'

Soortgelijke ervaring

Nezami trekt een vergelijking met het effect van de natuur op de geestelijke gezondheid. 'Stapels studies tonen aan dat contact met de natuur een positieve effect heeft op hoe we ons voelen. Mensen die ontvankelijk zijn voor de natuur zijn psychologisch gezonder. Het heelal en het zonnestelsel zijn ook natuur. Dus zo vreemd is het niet om helende effecten te verwachten als je door een virtuele bril vanuit de ruimte naar de aarde kunt kijken.'

Is een ervaring als het overview effect te kopiëren? Ruimtevaarders hebben vaak decennia getraind voor hun missie, een ruimtevlucht is niet van gevaren ontbloot en waarschijnlijk maakt ook de toestand van gewichtsloosheid de ervaring zo intens. Een kwartier lang een virtuele bril opzetten, blijft toch van een andere orde.

'Dat klopt. Het is niet te kopiëren', erkent de Britse psycholoog. 'Het zal zeker niet zo intens en overweldigend zijn, wel denken we een soortgelijke ervaring te kunnen creëren. En verwacht geen oplossing voor alle kwalen. Maar de geestelijke gezondheid in ons deel van de wereld verslechtert zodanig dat we het ons niet kunnen veroorloven om níét te zoeken naar alternatieve oplossingen. Een ding staat vast: de geestelijke gezondheidszorg zoals die nu is, kan de vraag naar hulp niet aan.'

De ervaringen van veel astronauten doen denken aan een psychedelische ervaring, aan een geslaagde 'trip' met lsd. Nezami: 'Inderdaad. Maar psychedelische drugs kunnen gevaarlijk en schadelijk zijn. Een virtuele trip in de ruimte daarentegen is een vorm van escapisme die geen kwaad kan.'

Het is dertig jaar geleden dat de term overview effect werd gemunt. Als we er op aarde veel profijt van kunnen hebben, waarom wordt daar nu pas onderzoek naar gedaan? 'De 'space age' is nog geen zestig jaar oud', reageert Nezami. 'De ruimte is nog maar zo kort deel van onze psyche. En virtual reality is nog jonger. Zulke ideeën verwerken kost nu eenmaal tijd.'

_{Tekst gaat verder onder de foto.}

Ruimtereizigers over het overview effect

Astronaut: André Kuipers

'In de ruimte ervaar je pas echt dat we onderdeel zijn van een zonnestelsel. Van iets oneindig groots. Als je vanuit dat perspectief naar de aarde kijkt, en het dreigende heelal eromheen ziet, voelt onze planeet als een kwetsbare baby.'

Astronaut: Edward Gibson

'Je ziet hoe futiel jouw leven en zorgen zijn in vergelijking met andere zaken in het universum. Met als resultaat dat je geniet van het leven dat nog voor je ligt. Het geeft innerlijke rust.'

Astronaut: Oleg Makarov

'Opeens krijg je een gevoel dat je nooit eerder hebt gehad... Dat je een bewoner bent... van de aarde.'

Ruimtetoerist: Anousheh Ansari

'Al die dingen die groot en onmogelijk lijken... We kunnen het oplossen. Vrede op aarde - geen probleem. Het genereert dat soort energie, dat soort kracht, en ik heb het ervaren.'