Onderzoek: ‘gezonde’ probiotica-bacil verantwoordelijk voor veel darmkanker

Tot die conclusie komt een wetenschapsteam onder leiding van moleculair geneticus Hans Clevers van het Hubrecht Instituut in Utrecht in vakblad Nature. Ongeveer 1 op de 5 mensen heeft van nature in de darmen een bacteriestam die mogelijk kankerverwekkend is, schrijven de wetenschappers. Dat opent de deur naar nieuwe preventiemaatregelen: van extra controles bij mensen die drager zijn van zo’n bacterie, tot antibioticakuren om de schadelijke bacteriën te verdrijven.

Dat sommige darmbacteriën kanker kunnen veroorzaken, vermoedden wetenschappers al langer. Sommige families van de alledaagse ‘poepbacterie’ E. coli scheiden een stof af die het dna van darmcellen ontregelt en zo in theorie kanker kan opwekken. De Utrechters leveren voor dat idee nu het hardste bewijs tot dusver. De bacterie blijkt duidelijk herkenbare ‘bijtafdrukken’ achter te laten in het dna. Die afdrukken zijn zichtbaar bij haast 10 procent van alle darmkankers en ook in sommige keel-, mond- en zelfs urinewegkankers, constateert Clevers.

Probioticum

E. coli Nissle 1917 is een van de stammen die het kankerverwekkende eiwit afscheidt. Saillant, omdat die bacteriestam de afgelopen jaren in zeker tien buitenlandse patiëntenonderzoeken werd getest als ‘probioticum’ tegen onder meer verstopping, colitis ulcerosa, prikkelbare darm en hooikoorts. Bovendien is hij in capsulevorm te koop op internet, waar hij onder de merknaam Mutaflor wordt aangeprezen als zelfhulpmiddel tegen diarree en andere darmproblemen bij baby’s en jonge kinderen. ‘Dit laat maar weer eens zien dat probiotica helemaal niet zo onschuldig zijn als iedereen denkt’, zegt Clevers.

Overtuigend en ‘heel sterk’, vindt in het LUMC hoogleraar immunologie Sjaak Neefjes, die vijf jaar geleden ontdekte dat ook de bacterie die buiktyfus veroorzaakt, kankerverwekkend is. ‘De casus dat ook bacteriën kunnen bijdragen aan kanker wordt zo steeds sterker. Nog niet zo lang geleden dacht iedereen: dat gebeurt niet’, zegt Neefjes. ‘Dit betekent dat bedrijven die probiotica gebruiken, daar nog eens goed over moeten nadenken.’

Maar wat geldt voor de bacteriën die Clevers testte, hoeft niet per se op te gaan voor andere bacteriestammen, stelt Rudolf von Bünau, onderzoeksleider bij Pharma-Zentrale, de Duitse fabrikant van Mutaflor-capsules. Hij wijst op diverse veiligheidsonderzoeken waaruit zou blijken dat ‘zijn’ probiotica in elk geval veilig zijn, en op enkele studies die suggereren dat E. coli Nissle zelfs tegen kanker beschermt. ‘EcN heeft een lange geschiedenis van veilig gebruik’, aldus Von Bünau. ‘In proefdieronderzoek zien we in elk geval niet dat EcN kankerverwekkend is, terwijl we wel informatie vinden dat de bacteriestam ontstekingsremmend is.’

Eerste Wereldoorlog

E. coli Nissle is een beroemdheid onder de bacteriën: in de Eerste Wereldoorlog werd zij als eerste darmbacterie geïsoleerd uit de ontlasting van een frontsoldaat die erom bekendstond dat hij nooit diarree kreeg. Een heilzame bacterie, heet zij sindsdien: zo blijkt de Nissle-stam volgens sommige studies inderdaad enigszins werkzaam tegen diarree en darmontsteking.

Maar vermoedens van schadelijkheid waren er ook. De bacterie maakt het molecuul colibactine aan dat de darmcel kan binnendringen. Daar zorgt de stof ervoor dat dna-strengen met elkaar verkleven, waardoor de cel soms zo van de leg raakt dat ze op hol slaat en verandert in kanker. ‘Waarschijnlijk heeft zo’n bacterie dit mechanisme om andere bacteriën om zeep te helpen’, zegt Neefjes. ‘Dat ze dat ook bij ons doen, is iets wat er bij komt.’

Clevers’ groep kweekte kleine stukjes darmweefsel, ‘organoïden’, en gebruikte die vijf maanden als onderdak voor E. coli’s met en zonder colibactine. In de stukjes darmweefsel mét colibactine-producerende bacteriën ontstonden tumoren, met herkenbare ‘bijtafdruk’ van colibactine in het dna.

Maas in de wet

Ook bekeken de wetenschappers het dna van zo’n 6.000 weefselmonsters van darmkankerpatiënten. 6 tot 15 procent daarvan bleek bezaaid met de karakteristieke chemische merktekens van colibactine. ‘Het is onmiskenbaar’, zegt Clevers. ‘Deze E. coli’s hebben een bijdrage geleverd aan hun mutaties.’

De capsules met de bacterie zijn voor zover bekend niet verkrijgbaar in Nederlandse winkels, maar zijn via internet niettemin eenvoudig verkrijgbaar onder de merknaam Mutaflor. Veel is daaraan niet te doen, legt de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit uit: aangezien het middel wel in de Duitsland wordt vermarkt, is de zaak in eerste instantie een Duitse aangelegenheid.

Misschien is de bacterie met bepaalde antibiotica of met een ‘poeptransplantatie’ weg te krijgen, oppert Clevers. Maar Neefjes wil eerst meer onderzoek: ‘Wanneer is de kans op kanker echt vergroot? Daarnaar moeten we eerst epidemiologisch onderzoek doen. Misschien krijg je dan bijvoorbeeld de situatie waarbij je mensen die een infectie met deze E. coli hebben gehad vaker, of vanaf jongere leeftijd controleert op darmkanker.’

Galblaaskanker

Het is voor het eerst dat zo precies wordt aangetoond in welke mate een bacterie kankerverwekkend is. Neefjes liet destijds zien dat de in India veel voorkomende salmonellabacterie S. typhi galblaaskanker kan opwekken. En in Amsterdam lieten wetenschappers zien dat een menselijke mondbacterie in elk geval bij muizen de kans op darmkanker vergroot.

Een andere bacterie die in verband staat met meer kans op kanker is de maagzweerbacterie Helicobacter pylori, maar experts twijfelen of dat komt door de bacterie zelf, of door de ontstekingen die de bacterie opwekt. ‘We bekijken op dit moment of Helicobacter niet stiekem ook een mutatiesignatuur in het dna kan opwekken’, zegt Clevers. ‘En er zijn nog een of twee andere bacteriën die we voor de zekerheid ook meenemen.’