Na operatie van tien jaar krijgt Westerbork-radiotelescoop eindelijk tweede leven
Wie tegen de 50 loopt, heeft een leesbril nodig. Maar de radioschotels van Westerbork hebben een complete netvliesoperatie ondergaan. Bij Astron, het Nederlandse instituut voor radioastronomie in Dwingeloo, knalt vandaag de champagne vanwege de ingebruikname van nieuwe ontvangers - zeg maar de staafjes en kegeltjes van de radiotelescopen.
'Zonder deze nieuwe Apertif-ontvangers had Westerbork eigenlijk geen toekomst meer', zegt hoofdonderzoeker Tom Oosterloo.
De Westerborkschotels, elk 25 meter in doorsnee, werden eind jaren
zestig gebouwd. Door de signalen van de veertien schotelantennes met
elkaar te combineren, heeft het observatorium een scherp zicht op het heelal. Maar net als bij alle andere radioschotels was het beeldveld altijd heel klein. Alsof je je omgeving moet leren kennen terwijl je alleen door een drinkrietje kunt kijken. Handig bij kleine objecten, maar zeer tijdrovend als je grote delen van de sterrenhemel in kaart wilt brengen.
De Apertif-ontvangers zijn ongeveer 1 vierkante meter groot en
bevatten elk 121 afzonderlijke elementen. Daardoor krijgt Westerbork
in één klap een 25 maal zo groot beeldveld. Het drinkrietje is vervangen door een wc-rolletje. 'Het klinkt heel voor de hand liggend', zegt Oosterloo, 'maar elke ontvanger levert 1 terabit per seconde aan ruwe data, en dat moet allemaal in real time worden verwerkt. Daarvoor bestond vroeger de rekencapaciteit eenvoudigweg niet.'
In samenwerking met andere Europese instituten is speciale hardware
ontworpen om dit allemaal mogelijk te maken. In de afgelopen paar jaar zijn de nieuwe ontvangers één voor één geplaatst en uitgetest.
Gisteren presenteerde Astron de eerste waarnemingen met de Westerbork-upgrade. Apertif heeft in totaal zo'n 15 miljoen euro gekost; de ontwikkeling nam ruim tien jaar in beslag. 'Het duurde langer dan verwacht,' geeft Oosterloo toe. 'We zijn hier met heel veel dingen tegelijk bezig.'
Miljoen sterrenstelsels
Dankzij de 'netvliesoperatie' krijgt Westerbork nu een tweede leven
als 'surveytelescoop': de hele sterrenhemel wordt op radiogolflengten in kaart gebracht. Al die waarnemingen zijn straks bovendien beschikbaar voor wie er maar onderzoek aan wil doen.
Radiotelescopen zoals Westerbork 'zien' vooral koud waterstofgas in
andere sterrenstelsels - het materiaal waaruit nieuwe sterren geboren worden. De verwachting is dat Apertif in een paar jaar tijd meer dan een miljoen sterrenstelsels in kaart zal brengen. Op die manier valt te achterhalen hoe de 'bevolkingsgroei' van het heelal zich in de afgelopen miljarden jaren heeft ontwikkeld.
Daarnaast hopen de Astron-astronomen vele honderden nieuwe pulsars te ontdekken - een soort kosmische knipperbollen. En Westerbork helpt straks misschien ook het raadsel van de korte radioflitsen op te lossen. Dat zijn onbegrepen uitbarstingen van radiostraling in verre sterrenstelsels die paar een paar milliseconden duren.
Zelf is Oosterloo vooral geïnteresseerd in piepkleine 'dwergstelseltjes' dicht bij onze eigen Melkweg. 'Die tellen misschien maar een paar honderd sterren, maar als ze waterstofgas bevatten, kan Apertif ze toch zien.'
