Nieuws
Mogelijk miljoenen naar telescoop in Limburgse heuvels – wat we ermee zullen zien weet niemand: ‘Dat is het spannende’
Nu 42 miljoen euro, en mogelijk nog eens 870 miljoen euro in de toekomst. Dat bedrag heeft het kabinet gereserveerd voor de bouw van een unieke megatelescoop onder de heuvelige grond van Limburg. ‘We kunnen het heelal een fractie van een seconde na de oerknal bekijken’.
Een beetje raar klinkt het wel, het plan om een fonkelnieuwe telescoop 200 meter onder de grond te plaatsen. Maar Einstein Telescope, zoals het kilometers grote meetinstrument gaat heten, is dan ook geen telescoop in de traditionele zin van het woord, eentje die je op de hemel richt en licht opvangt van verre planeten en sterren.
In plaats daarvan kijkt hij straks, wanneer hij in de tweede helft van dit decennium af is, naar zogeheten zwaartekrachtsgolven. Die trillingen in ruimte en tijd ontstaan wanneer in het heelal twee zware voorwerpen, zoals zwarte gaten, op elkaar knallen.
In 2016 werden dergelijke golven voor het eerst gemeten, met de zwaartekrachtgolftelescoop Ligo in de Verenigde Staten. Daarnaast heeft ook Europa zo’n detector, Virgo, in de buurt van Pisa, in Italië. De pioniers achter die eerste meting wonnen in 2017 nog de Nobelprijs voor de natuurkunde.
Nieuw venster op het heelal
‘Zwaartekrachtgolven openen een totaal nieuw venster op het heelal’, zegt fysicus Jo van den Brand, projectdirecteur van Einstein Telescope. Tot nog toe was alles dat we in het heelal konden zien – of het nu om zichtbaar licht ging, of om warmtestraling gaat – natuurkundig gezien vergelijkbaar. Het zijn allemaal vormen van elektromagnetische straling. Met zwaartekrachtsgolven is het alsof je het heelal plots niet alleen meer kunt zien, maar ook kunt horen.
Dat ‘horen’ doet Einstein Telescope straks met drie ondergrondse armen, elk 10 kilometer lang, waarin continu laserstralen heen en weer kaatsen tussen spiegels aan de uiteinden. Wanneer een zwaartekrachtsgolf langs trekt, kneedt deze de armen van de detector een beetje, zodat ze afwisselend een piepklein beetje korter en langer worden.
Om dat te kunnen waarnemen, moet de omgeving alleen wel stil zijn, zonder bijvoorbeeld verstorende trillingen. Vandaar dat de telescoop straks diep onder de grond zit, waar de stabiele bodem het instrument beschermt. Uit eerdere bodemmetingen bleek al dat de Limburgse grond daarvoor inderdaad uniek geschikt is.
Fractie na de oerknal
Einstein Telescope belooft bovendien veel krachtiger te zijn dan zijn voorgangers. Hij kan bijvoorbeeld zo’n duizend keer meer trillingen uit de kosmos opvangen dan de huidige generatie instrumenten. ‘Ook kun je met de Einstein Telescope héél diep het heelal in kijken, tot een fractie van een seconde na de oerknal’, zegt Van den Brand. ‘Met de beste gewone telescopen, zelfs een nieuwe, krachtige ruimtetelescoop als James Webb, kun je hooguit tot 300 á 400 duizend jaar na de oerknal kijken, toen het heelal al veel ouder was.’
Hoe het heelal tijdens zijn vroegste momenten in elkaar stak, daarover bestaan wel theorieën, maar die zijn tot nog toe onmogelijk te controleren. ‘Eigenlijk weet niemand precies wat we dan gaan zien’, zegt Van den Brand. ‘Dat is het spannendst.’
De 42 miljoen die het kabinet nu via het Nationaal Groeifonds uittrekt, helpt bij de opstartfase, onder meer bij onderzoek en het aannemen van mensen. Het grotere bedrag is voor de daadwerkelijke bouw van de telescoop, als deze in Nederland komt. Limburg is namelijk nog in competitie met Italië, die de mijnen van Sos Enattos op Sardinië als bouwlocatie hebben voorgedragen. Rond 2025 valt de definitieve beslissing.
