Mannen maken kunst, vrouwen kijken

DAT IN DE echte wereld mannen en vrouwen van elkaar verschillen, weten we allang. Maar kunst speelt zich af in een wereld die volmaakter is dan de onze. Een wereld die zich plooit naar de wensen van de schepper. Een wereld waarin man en vrouw overhoop kunnen liggen, maar elkaar ook vinden op een mythisch niveau dat de dagelijkse botsingen ontstijgt. Kunst gaat over vrijheid, en kan fungeren als een voorbeeldmaatschappij waar eenieder de dromen vormgeeft die in het echte leven (nog) niet realiseerbaar zijn. Vandaar dat staatssecretaris Van der Ploeg het kunstpubliek jonger en gekleurder wil zien.

Maar er is een variabele die Van der Ploeg in zijn ijver vergeet: het sekseverschil. Wie het beeld heeft van de moderne man en vrouw die zich zij aan zij laven aan de ideale wereld der kunsten, mag nu wakker worden. Als één soort mensen meer gestimuleerd zou moeten worden om kunst te genieten, dan zijn het onze mannen. Opnieuw heeft onderzoek uitgewezen dat het kunstpubliek voor het grootste deel uit vrouwen bestaat.

Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft onlangs de cijfers geleverd in het onderzoeksrapport Het bereik van de kunsten. Tussen 1983 en 1995 is het bezoek van vrouwen aan musea, galerieën, theaters en concertzalen beduidend meer toegenomen dan dat van mannen. Vijftien jaar geleden vormden de vrouwen onder de kunstgenieters al een kleine meerderheid. Dat is nu een fikse meerderheid, bij bijna alle kunstdisciplines.

Vrouwen hebben meer belangstelling voor kunst dan mannen, concluderen de onderzoekers van het CPB. Hoe dat komt, vertellen hun cijfers niet. Wel dat het verschil al vroeg onstaat. Bij de kinderen tussen 6 en 15 jaar hebben meisjes meer met toneel, klassieke muziek, opera en ballet. Jongens van die leeftijd vertonen zich meer bij populaire podiumkunsten als cabaret en popmuziek, maar het mannelijke overwicht is ook op dat terrein in de puberteit alweer verdwenen. Zit het 'm in de opvoeding? Of in de aard van het beestje? Is het biologisch bepaald?

'En hoe komt het dat de meeste kunst door mannen is gemaakt?', luidt de vraag die bioloog Midas Dekkers daar onmiddellijk aan toevoegt. Hij kan het een niet loszien van het ander, en ziet de relatie daartussen als een soort natuurwet. 'De ene helft maakt het voor de andere helft. Het moet toch ergens heen.' En, met zijn opgewekte, quasi-darwinistische botheid: 'Misschien is er iets mis met vrouwen. Moeten ze kunst wel consumeren omdat ze het zelf niet kunnen maken.'

Maar vrouwen hebben meer kunst gemaakt dan we denken, nuanceert dr. Dorelies Kraakman, cultuurhistoricus aan de Universiteit van Amsterdam. Het Rijksmuseum toonde onlangs aan dat veel meer vrouwen stillevens hebben geschilderd. 'Vrouwen zijn alleen in de loop van de geschiedenis de culturele canon uitgeflikkerd. Misschien omdat ze niet goed genoeg waren, maar ook omdat je als schrijfster bijvoorbeeld heel lang niet onder een vrouwennaam mocht publiceren.'

Het is dus ook een cultureel bepaald verschil dat de mannen traditioneel gezien de scheppers zijn. Kraakman: 'Vrouwen hebben hoogstens opgetreden als facilitators: ze houden salons, stellen geld ter beschikking en zijn zo vriendelijk om alles te bekijken of te lezen.'

Rosemarie Buikema, universitair docent bij het Instituut voor Media en Representatie aan de Universiteit Utrecht, ziet het consumentengedrag van vrouwen als een gevolg van die culturele ongelijkheid. 'Vrouwen hebben meer behoefte aan kunst, omdat ze fantasie en de verbeelding nodig hebben. Mannen voelen zich in de factuele wereld meer thuis dan vrouwen. Overal waar ze kijken, zien ze zichzelf gerepresenteerd. Vrouwen moeten het doen met de fictie, waar ze zichzelf een plaats in kunnen projecteren.'

Omdat ze verschillende dingen missen in het dagelijks leven, zoeken mannen en vrouwen ook verschillende dingen in de kunst. 'Voor vrouwen gaat kunst over schoonheid en harmonie. Voor mannen moet kunst universeel zijn en subliem. Ze willen graag overweldigd worden. Ze hebben een dubbele fascinatie: kunst moet aantrekkelijk zijn, maar ook angst inboezemen. Er moet altijd een zekere gewelddadigheid aan de schoonheid zitten.'

Nu is het bij jazzmuziek niet zo eenvoudig je iets voor te stellen bij die gewelddadigheid. Jazz moet wel op een andere manier erg 'subliem' zijn, want het is een van de weinige deelgebieden van de kunst waar in het publiek meer mannen dan vrouwen zitten. Alleen bij de voetbalvoorstelling Abe van het Noord-Nederlands Toneel zaten er volgens Bouke Oldenhof, de schrijver van het stuk, 'af en toe meer mannen op de tribune'. Bij alle andere voorstellingen zijn vrouwen in de meerderheid. Dat is al zo bij toneelstukken met een mannelijke hoofdrol, maar als het NNT boeken op het toneel zet als Zout op mijn huid, zit er nog amper een man in de zaal. De publiciteitsafdeling van het NNT probeert tegenwoordig in het publiciteitsmateriaal de eventueel vrouwelijke aspecten in een toneelstuk niet al te zeer te benadrukken, in de hoop meer mannen binnen te krijgen.

Z

ELFS HET het Legermuseum (waar schoonheid toch samengaat met 'een zeker' geweld) wordt als gezinsuitje beschouwd. Maar: 'Je ziet hier meer mannen die samen binnenkomen dan vrouwen', zegt Christel Sohier van de afdeling Communicatie en Presentatie. 'Een vrouw zal niet zo snel met een vriendin naar het Legermuseum gaan.' Daar denkt het museum binnenkort verandering in te brengen. Voor de recente tentoonstelling over de invloed van het uniform op de mode heeft het museum zich nadrukkelijk ingespannen zich ook als vrouwenuitje naar buiten te brengen. 'En we merken al dat het effect heeft.'

Geen wonder. Als vrouwen ergens goed in zijn, dan is het in het organiseren van gezamenlijke culturele uitstapjes. De staatjes in het CPB-onderzoek onderstrepen hun voorkeur voor kunst buitenshuis. Het enige terrein waarop de mannen hoger scoren is bij het 'volgen van kunst via de electronische media'. De lezer die een paar weken terug in de Volkskrant de vrees uitsprak dat Rick van der Ploeg de kunsten wil gelijkschakelen met het tv-aanbod, is wat de mannen betreft allang ingehaald door de feiten. Voor het grootste deel van de mannen is kunst al gelijk aan het tv-aanbod. 'Vrouwen willen hun vrije tijd 'zinvol' besteden', speculeert Dorelies Kraakman. 'Ze willen niet in de kroeg hangen of voor de tv.'

De tv: de hedendaagse equivalent van het flakkerende vuur waar de oerman zo graag in staarde als hij moe was van het jagen. Recent hersenonderzoek heeft aangetoond dat rustende mannen een veel kleiner deel van hun hersenen gebruiken dan vrouwen. Zelfs bij uiterst ontspannen vrouwen is een groot deel van de hersenen voortdurend bezig. Ook dat zou kunnen verklaren waarom vrouwen het lekkerder vinden om in hun vrije tijd 'actief' kunst te consumeren.

Die activiteit lijkt overigens toe te nemen met de jaren, toont ook het CPB-onderzoek aan. 'In 1985 bleef het kunstbezoek onder 46- tot 65-jarige vrouwen nog achter bij dat van jongere vrouwen', staat te lezen in Het bereik van de kunsten. 'Twaalf jaar later behoorde deze groep oudere vrouwen tot de cultureel meest actieven.'

Maar die activiteit zou je best kunnen zien als de vrouwelijke vorm van 'je laten voeden door de tv'. Zo heeft Dorelies Kraakman het juist over 'passief' consumeren als ze een 'bepaalde groep vrouwen' signaleert die vooral opduikt bij rondleidingen in musea of ander groepsgewijs kunstgenot. Passief omdat 'de ander' (de gids of conservator) de kennis heeft.

Op alle kunstterreinen - behalve bij de jazzmuziek - wordt die 'bepaalde groep vrouwen' gesignaleerd. In het op vrouwenkunst gerichte Arnhemse Museum voor Moderne Kunst komen net zo veel mannen als vrouwen, bleek jaren geleden al bij een publieksonderzoek. Tot grote verbazing van directeur Liesbeth Brandt Corstius, die het 'vooroordeel' had dat vrouwen de overhand zouden hebben, gezien het feit dat ze meer vrije tijd hebben. Maar toen bij de recente tentoonstelling Vijf eeuwen kunstenaressen het museum voor de verandering 'heel marketingbewust' alle vrouwenorganisaties en groeperingen had aangeschreven, kwamen daar 'gigantisch' veel vrouwen op af. Brandt Corstius: 'We liepen daar zo nu en dan rond van: hé, daar loopt zowaar een man.'

I

N HET Stedelijk Museum, waar het losse bezoek eveneens gelijkelijk over de seksen is verdeeld, komen beduidend meer vrouwen op de rondleidingen af. Paul Mosterd van de afdeling Communicatie & Marketing wijt dat aan hun hoge organisatiegraad. 'Een bepaald deel van de vrouwen is bijzonder goed georganiseerd. Damesclubjes, vriendinnenclubjes, de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen - ze houden met een helikopterblik alle tentoonstellingen in Nederland in de gaten. En zo komt het dat ik dan ineens mijn tantes hier door de zaal zie lopen.'

Dit overwicht van 'georganiseerde vrouwen' wordt gecompenseerd door een specifiek mannelijke groep bezoekers die het Stedelijk frequenteert. Mosterd: 'Wij noemen hen de kunstprofessionals: journalisten, schrijvers, fotografen of tv-redacteuren die beroepsmatig komen kijken. Dat zijn voor het grootste deel mannen.'

Vrouwelijke kunstenaars mogen dan bezig zijn met een enorme inhaalslag, beroepsmatig houden zich altijd nog veel meer mannen dan vrouwen met kunst bezig. Mannen kopen meer kunst, zo blijkt óók uit de cijfers van het CPB, die natuurlijk alleen iets vertellen over waarneembaar gedrag, en niets over de verborgen kunstzinnige verlangens die de man wellicht koestert terwijl hij naar de tv staart.

Midas Dekkers heeft daar zo zijn twijfels over. Bij de lezingen die de bioloog geeft, zitten er steevast meer vrouwen in de zaal die zijn boeken hebben gelezen. Behalve als de lezing iets management-achtigs betreft. 'Mannen zijn geïnteresseerd als er geld mee te verdienen valt.'