Krabbels van genie gevonden in 120 jaar oud schoolboek
Aantekeningen in zijn onverwacht opgedoken schoolboek uit 1896 laten zien dat de latere Maastrichtse Nobelprijswinnaar Peter Debye al jong gegrepen was door de fysische chemie.
Een in afgetrapt bruinig marmerpapier herbonden schoolboek uit 1896 leidt dezer dagen tot enige opwinding onder Nederlandse chemici. Het boek is het natuurkundeboek voor de hbs dat Nobelprijswinnaar Peter Debye (1884-1966) rond 1900 als scholier in Maastricht doorwerkte en van aantekeningen voorzag.
'Je ziet aan zijn aantekeningen al een beetje zijn latere interesse voor de fysische chemie doorschemeren', zegt de Delftse fysicus prof. Pieter Kruit, die het in Tsjechië opgedoken boek onlangs schonk aan het Debye Instituut voor Nanowetenschap in Utrecht.
'Een ontroerend curiosum', noemt onderzoeksdirecteur prof. Marjolein Dijkstra van het instituut het leerboek, dat op de eerst pagina's een stempel met 'Debye, Maastricht' heeft. Op talloze plekken zijn met potlood begrippen en namen onderstreept. In de kantlijn zijn hier en daar aanvullingen geschreven. Ook zijn tekeningetjes te zien van moleculen die reageren op elektriciteit, later een thema voor zijn wetenschappelijke onderzoek en de Nobelprijs in 1936.
'We hebben het een kenner voorgelegd, die zeker weet dat het echt Debyes handschrift is', zegt Dijkstra. In het boek zitten enkele losse papieren, ook met aantekeningen. Debye schreef, in welk jaar is onduidelijk, onder meer de aanzet voor een lezing achter op een programma van een fanfareoptreden in het Stadspark in Maastricht in juni 1901, het jaar dat hij daar zijn hbs-diploma haalde.
Daarna ging hij in Aken studeren en maakte in Duitsland bliksemcarrière als briljant fysisch chemicus, het laatst in Berlijn. In 1939 vertrok hij naar de VS, waar hij in 1966 overleed.
De Delftse hoogleraar Kruit kreeg het oude schoolboek zo'n tien jaar geleden van een Tsjechische oud-promovendus, die decaan was geworden aan de universiteit van Brno. 'Hij had het boek daar in de bibliotheek gevonden en vroeg me bij een bezoek of wij er iets aan hadden. Het was in het Nederlands en ook geen wetenschappelijk werk, dus wat moesten ze er daar mee?' Kruit nam het boek mee, met het idee het aan het naar Debye vernoemde instituut in Utrecht te geven.
Het Debye Instituut was in 2006 echter middelpunt van een mediastorm over de vermeende nazisympathieën van zijn naamgever, die in aanloop naar de oorlog als voorzitter van het Duitse vakverbond van fysici Joodse collega's zou hebben verzocht op te zeggen in met 'Heil Hitler!' ondertekende brieven. 'Het leek me niet helemaal het goede moment', herinnert Kruit zich de ophef.
De kwestie-Debye bleek destijds, na onderzoek van onder meer het NIOD en bemiddeling van Jan Terlouw, minder brisant dan gedacht. Maar pas onlangs nam een medewerker van Kruit het oude boek uit Delft mee naar Utrecht, toen hij daar een voordracht voor collega's zou geven. Directeur Marjolein Dijkstra gaat het in het instituut tentoonstellen, zegt ze.
Het is onduidelijk hoe Debyes oude schoolboek ooit in Tsjechië en Brno is terechtgekomen. Hij heeft er nooit gewoon of een aanstelling in dat land gehad. Vermoedelijk heeft het te maken met Debyes schoonzoon Gerhard Saxinger, die uit Tsjechië kwam. Dat zegt oud-medewerker Gijs van Ginkel van het Debye Instituut in Utrecht, die de Nederlandse Nobelprijswinnaar tien jaar geleden fel verdedigde. 'Misschien een cadeau van zijn schoonvader aan zijn Tsjechische schoonzoon of meegenomen bij een bezoek aan van Saxinger zijn schoonouders in Berlijn.'
Hoogleraar Kruit zegt vooral verbaasd te zijn gebleven over het hoge niveau van het hbs-schoolboek uit 1896. 'Mijn huidige eerstejaars hebben dat niet zomaar paraat.'
