Hoogleraar medische ethiek: ‘Doordat de overheid géén riscio wil nemen met AstraZeneca, is er juist méér risico ontstaan’

Het is ethisch onverantwoord dat we midden in de pandemie niet in staat zijn het vaccinatietempo te verhogen, vindt medisch ethicus Annelien Bredenoord. Volgens haar maakt minister De Jonge met zijn prikstop een verkeerde inschatting van de risico’s.

Het was een ‘angstige overheid’ die vlak voor Pasen het besluit nam opnieuw een prikstop in te voeren, zegt medisch ethicus Annelien Bredenoord, en daarmee is precies het verkeerde bereikt. ‘Doordat de overheid géén risico heeft willen nemen, is er juist méér risico ontstaan. Het risico op meer besmettingen en meer zieken dan nodig was geweest. En het risico op een nog langere lockdown met alle maatschappelijke schade die daarvan het gevolg is.’

Bredenoord, hoogleraar Ethiek van Biomedische Innovaties aan het UMC Utrecht en senator voor D66, ergert zich aan het trage vaccinatietempo, de oplopende voorraden vaccins die uit voorzorg worden aangehouden en de tijdrovende adviezen die nodig zijn voordat een beslissing wordt genomen. Dat het vaccineren met AstraZeneca half maart tijdelijk werd stilgelegd vanwege een mysterieuze bijwerking, kan ze begrijpen – toen was er immers nog weinig informatie. Maar de tweede stop was een slecht idee, zegt ze. ‘Het is ethisch niet meer te verantwoorden dat we midden in een pandemie nog steeds niet in staat zijn het vaccinatietempo te verhogen.’

Waarom was stoppen een slecht idee?

‘De overheid is er voor het belang van de volksgezondheid. De minister had niet moeten denken: wat als die ene gevaccineerde een bijwerking krijgt? Nee, hij had moeten denken: wat als al die anderen ziek worden? Door vaccinaties stil te leggen, schaad je de volksgezondheid, een overheid moet op groepsniveau kijken.’

Hoe kijkt u als ethicus naar die beslissing?

‘Ethiek gaat over keuzes maken en die keuzes gaan altijd over essentiële zaken, over dingen die we waardevol vinden. Wat je dan kiest, dat wringt altijd een beetje. Dat moet je durven accepteren: ethiek is niet voor bange mensen, zeg ik altijd. Ik krijg het idee dat de overheid bang was om het verkeerde te kiezen, bang om de veiligheid te grabbel te gooien, dat ze alle risico’s wilde afdekken. Maar laten we niet vergeten dat het hele leven risico’s met zich meebrengt, ook in onze moderne hoogtechnologische samenleving. De minister moet niet de indruk wekken dat die risico’s niet bestaan. Door daar zo angstig mee om te gaan, creëer je juist een gevoel van onveiligheid, dan wek je de suggestie dat we op een risicoloze planeet leven.

‘Risico is de kans op een gebeurtenis vermenigvuldigd met de ernst ervan. En dat moet je altijd afzetten tegen de status quo. We zitten midden in een pandemie, het aantal ziekenhuisopnames loopt op. Je moet dus het risico op een zeldzame bijwerking afzetten tegen het risico dat veel meer mensen ernstig ziek worden met alle maatschappelijke schade van dien. En dat laatste risico is zoveel groter.’

De EMA heeft woensdag bekend gemaakt hoe groot het risico is op de bijwerking van het AstraZeneca-vaccin: één op de 150 duizend. Wat kan een individu daarmee? Is dat nou veel of weinig?

‘De manier waarop een risico wordt gepresenteerd, bepaalt hoe we daar tegenaan kijken. Dat wordt heel goed duidelijk door onderzoek in de medische sociologie. Als we tegen patiënten zeggen dat negen op de tien mensen goed uit een operatie komen, dan zeggen ze: doen we. Als we zeggen dat één op de tien het niet redt, dan zijn ze eerder geneigd ervan af te zien. Terwijl het om precies dezelfde cijfers gaat.

‘Het laat zien dat we allemaal moeite hebben met risico’s en met statistiek om te gaan. Viroloog Marion Koopmans twitterde dit weekend een link naar een website waarop de kans op sterfte staat berekend voor tal van gebeurtenissen. Als we ons baseren op de Nederlandse cijfers dan blijkt het risico op de bijwerking door het AstraZeneca vaccin zo ongeveer te vallen tussen de kans om te worden doodgebeten door een hond en de kans op overlijden door een blikseminslag. Dat kan helpen om je angst in perspectief te zien, maar uiteindelijk is de perceptie van een risico nooit absoluut, altijd persoonlijk.’

Hebben mensen die dan toch twijfelen niet het recht zelf hun vaccin van keuze te bepalen? Er bestaat toch zelfbeschikkingsrecht, je mag bij medische behandelingen toch kiezen wat je wel en niet wilt?

‘Er is een verschil tussen een positief en een negatief zelfbeschikkingsrecht. Dat negatieve recht zegt dat je zelf mag bepalen dat je iets niet wilt. Dat is een extreem sterk recht, dat geldt eigenlijk altijd, ook nu, je kunt niet worden verplicht om je te laten vaccineren. Het positieve zelfbeschikkingsrecht bepaalt of en in hoeverre we ergens recht op hebben, op een vaccin naar keuze in dit geval. Maar om dat positieve recht te verwezenlijken, heb je altijd hulp of een duwtje van een ander nodig. Denk aan het recht op onderwijs of op gezondheidszorg. Dan gaat het dus om wat de maatschappij moet en kan bieden. En daar wringt het op dit moment, want er is schaarste aan vaccins, en daardoor is het nu onmogelijk om dat recht te verwezenlijken.’

Kunnen we niet een praktische oplossing bedenken? Stel een telefoonnummer open en wie AstraZeneca wil, kan zich melden.

‘Nee, dan wek je juist het idee dat het vaccin niet veilig is. Dan ga je er de paria van de vaccins van maken, zo van: wie wil mag ’m hebben. Waarom zou je daarvoor kiezen als er geen aanleiding voor is? Het is ook niet te doen om mensen aan de balie te laten kiezen welke prik ze willen. Het gaat toch al helemaal niet goed met het vaccinatietempo.’

U ergert zich?

‘Het tempo ligt al laag, dan houden we er een veel te conservatief voorraadbeleid op na en gaan we ook nog tijdelijk stoppen met prikken. Het valt niet meer uit te leggen waarom we zo achterlopen, en de overheid kan ook niet langer volhouden dat het niet sneller kan. De priklocaties en de ziekenhuizen zeggen al weken dat zij kunnen helpen om de lege tijdslots te vullen. En waarom moet de Gezondheidsraad bij elke beslissing om advies worden gevraagd als de kennis over de vaccinatiestrategie in het buitenland kan komen? Zie hoe het gaat in Groot-Brittannië, vraag deskundigen daar om raad, daar hebben ze al tien keer zoveel mensen ingeënt. Kijk om je heen, wees creatief, we zitten niet op een eiland.’