Hoe wild zijn de laatste berggorilla's?

De eerste tien minuten ben ik op mijn hoede, geïntimideerd door die enorme krachtpatsers. Dit zijn dieren die je niet boos wilt maken. Een volwassen mannetje weegt gemiddeld 195 kilo en trekt rustig een boom omver om beter bij de bladeren te kunnen. Als er plotseling uit de bosjes achter mij een berggorilla opduikt, ben ik even verstijfd van angst. Een Australische toerist trekt me opzij zodat het dier rustig kan passeren. Heeft de gorilla me aangeraakt? Ik durf het niet te zeggen. De afspraak om op minimaal zeven meter afstand te blijven is in de eerste minuten al geschonden. Stilletjes excuseer ik mij.

Terwijl Bokito, de bekendste gorilla van Nederland, een sprong van vier meter over water waagde en vervolgens een bezoekster van Diergaarde Blijdorp ernstig verwondde, is er bij de berggorilla's in Volcanoes National Park geen enkele reactie op ons bezoek merkbaar. De dieren trekken zich niets aan van de acht toeristen en gids die zich vroeg in de ochtend gespannen melden voor het toeristenbezoekuur. Een moeder zoogt in alle openbaarheid haar jong van drie maanden oud. De jonge dieren ravotten, de oudere gaan rustig door met eten van bladeren en boombast.

Als in de verte een hond jankt, schrikt de leider van de groep, een zilverrug, op en laat zich even horen. Hij is dus toch waakzaam, maar gek genoeg niet voor onze diersoort. Deze gorilla's hebben geleerd dat mensen geen gevaar vormen. Helaas is dat niet het geval. Mensen zijn een ernstige bedreiging voor de laatste 880 berggorilla's die er nog zijn op de wereld.

Nou ja, wereld... Berggorilla's zijn in geen enkele dierentuin te vinden. Ze komen alleen voor in een klein deel van Afrika en dan ook nog verspreid over twee geïsoleerde natuurgebieden: Bwindi Impenetrable National Park in Oeganda en het Virunga vulkanisch gebergte, dat zich uitstrekt over Oeganda, Rwanda en de Democratische Republiek Congo.

Ook al zijn er soms rebellen en stropers actief, voor de berggorilla's zijn het relatief veilige gebieden waar genoeg voedsel te vinden is. Als strikte vegetariërs eten ze voornamelijk bladeren. Om daaruit genoeg energie te halen moeten ze de hele dag door eten; ruim dertig kilo per dag in het geval van een volwassen mannetje.

Confrontatie

Ondanks hun fysieke overmacht zal een 'normale' wilde gorilla altijd proberen om een confrontatie met mensen uit de weg te gaan door te vluchten of zich te verbergen. 'Geloof het of niet, maar ondanks hun grote lichamen kunnen ze zich verbazingwekkend goed verbergen', vertelt Jan Ramer, regio-manager van Gorilla Doctors, een organisatie die zich inzet voor de berggorilla's in Afrika.

Toch sta ik die ochtend oog in oog met echte berggorilla's, die allerminst verlegen zijn. Daar mag ik Dian Fossey voor bedanken, de Amerikaanse onderzoekster die wereldberoemd werd dankzij haar boek Gorillas in the Mist en de gelijknamige film. Zij liet eind jaren zestig berggorilla's in Rwanda heel langzaam aan haar aanwezigheid wennen. Habitueren noemen biologen dat.

In het begin waren de berggorilla's schuw en sloegen ze op de vlucht voor Fossey maar na drie jaar van extreem geduld en voorzichtige toenaderingen werd zij door de dieren getolereerd. Maar niet iedereen accepteerde haar aanwezigheid. Fossey werd in 1985 tijdens haar werk in de bergen vermoord, vermoedelijk door een stroper. Ze ligt in Volcanoes National Park begraven naast haar favoriete gorilla: Digit.

Na haar dood ging het proces van het habitueren van gorillagroepen door, inmiddels niet alleen om ze van dichtbij te kunnen bestuderen maar ook om het voor toeristen mogelijk te maken de gorilla's te bezoeken.

750 dollar (560 euro) betaal je als toerist in Rwanda voor een gorilla permit. Voor dat geld mag je precies zestig minuten lang te gast zijn bij een van de tien gehabitueerde gorillagroepen. Behalve een gids gaan ook twee gewapende parkwachten mee, want helemaal veilig is het grensgebied niet.

Na een uur klauteren in het weelderige regenwoud van Volcanoes National Park bereiken we de gorilla's. De regels zijn duidelijk: op zeven meter afstand blijven, niet flitsen met je camera, niet hoesten of niezen richting de dieren en in geval van hoge nood dien je je ontlasting op minimaal dertig centimeter diepte te begraven.

Verder leert de gids ons hoe we ons onderdanig gedragen, inclusief de bijbehorende 'goed volk'-gorillageluiden. Al die informatie ben je op slag vergeten zodra er een gorilla voor je opduikt. Ontzag is het overheersende gevoel.

Lopend buffet

In stilte, zonder ze op te jagen, volgen we ze eerst een half uur door het dichte woud. Voor gorilla's is de natuur een lopend buffet waar ze op hun gemak een beetje doorheen struinen. Een simpel muurtje van op elkaar gestapelde stenen scheidt het natuurpark van landbouwgrond. De gorilla's klimmen er met gemak overheen. Nu bevinden ze zich opeens in menselijk territorium. Berggorilla's op een aardappelakker - zo had ik het me niet voorgesteld.

Dit is het gevaar van habitueren: de dieren voelen zich veilig, misschien wel té veilig, in de buurt van mensen. Sommige gorilla's verlaten het park slechts een paar uur om wat te snacken van de bananen- en eucalyptusbomen van lokale boeren en keren daarna weer terug. Maar het komt ook voor dat gorilla's ver buiten het park worden waargenomen. Een zorgelijke situatie, want ze kunnen besmet raken met ziektes afkomstig van de primaat waaraan ze zo nauw verwant zijn: de mens.

Wat voor ons een onschuldige verkoudheid is, kan voor de gorilla's een dodelijke ziekte zijn. Ook vee en huisdieren zijn een potentiële bron van infectieziektes. Uit voorzorg zijn al meer dan duizend honden en katten in de buurt van het park gratis gevaccineerd tegen rabiës (hondsdolheid). Er is nog een andere zorg: boeren die niet zitten te wachten op het bezoek van de veelvraten. Ook al wordt er compensatie uitgekeerd voor geleden schade, toch dreigen boze boeren soms gorilla's te doden.

Een bekende avonturier is de solitair levende zilverrug Mukunda. In 2010 werd hij in Congo op akkers tien kilometer buiten het park gesignaleerd, waar hij, tot woede van de bevolking, zich tegoed deed aan groenten en fruit. Nadat een van de Gorilla Doctors hem met een verdovingsgeweer had uitgeschakeld, hesen ze hem op een houten brancard. Twintig man waren nodig om hem terug naar het park te dragen.

Veel indruk had het allemaal niet op Mukunda gemaakt want een paar dagen later liep hij alweer buiten het park, nu aan de kant van Rwanda. Nog een paar maanden later plunderde hij de markt in Kibumba, een dorpje in Congo, waar een boze, joelende menigte van honderden mensen zich om hem heen verzamelde. Opnieuw moest hij worden verdoofd om hem terug te kunnen vervoeren naar het park.

Bij zijn vierde uitstapje besloot hij, na het zien van de Gorilla Doctor met het verdovingsgeweer, zelf op zijn dooie gemak de tien kilometer terug naar het park te lopen, onderweg etend van bananen, mais, aardappelen en bamboe. De hoop is dat hij nu voldoende angst voor mensen heeft ontwikkeld om hem binnen de parkgrenzen te houden.

Gewend aan mensen

Gorilla-onderzoekster Michele Goldschmidt, verbonden aan de Amerikaanse Southern New Hampshire University, is er niet gerust op. Zij toonde met behulp van gps-zenders aan dat de gehabitueerde berggorilla's die in Bwindi Impenetrable National Park in Oeganda leven en daar dagelijks bezoek krijgen van toeristen, inmiddels al 65 tot 70 procent van hun tijd buiten het natuurgebied spenderen. Het baart haar grote zorgen.

De jongste dieren zijn het grootste probleem. Zij zijn vanaf hun geboorte gewend aan mensen en kennen daardoor totaal geen angst. Sterker nog, ze vinden mensen leuk om mee te spelen. Op YouTube is een filmpje te zien van een toerist die gevlooid wordt door drie gorillababy's. Zeer aandoenlijk, maar absoluut onwenselijk vanuit het oogpunt van natuurbescherming. Onmiddellijk stoppen met het habitueren van nog meer gorilla's, is het advies van Goldschmidt. Een advies dat vooralsnog niet wordt opgevolgd.

Mike Cranfield van Gorilla Doctors is het niet met Goldschmidt eens. Voor wilde, ongehabitueerde gorilla's is geen veterinaire zorg mogelijk. Van de gehabitueerde gorilla's daarentegen kennen ze de medische geschiedenis en stamboom van elk individu. Dag in dag uit worden ze gevolgd door ingehuurde, lokale spoorzoekers die voorheen vaak als stropers actief waren. Eens per maand krijgen ze bezoek van een dierenarts voor een gezondheidsonderzoek. Als een gorilla doodgaat, volgt een post-mortemonderzoek.

Op Facebook en Twitter wordt uitgebreid verslag gedaan van het wel en wee van de families. De gehabitueerde gorilla's zijn sterren met duizenden fans over de hele wereld. Hun bekendheid zal zeker bijdragen aan hun bescherming, nu en in de toekomst.

Gorilla Doctors is trots op het resultaat van hun medisch ingrijpen: de populatie groeit met ongeveer 4 procent per jaar - dat is meer dan de menselijke bevolkingsgroei wereldwijd. Het is extra bijzonder omdat van alle grote apensoorten de berggorilla de enige soort is die toeneemt in aantal.

Jan Ramer: 'Er zijn nog maar 880 berggorilla's op de wereld. Omdat ze zo ernstig bedreigd worden in hun voortbestaan, vinden wij dat elk individu telt. Elk leven dat we kunnen redden, draagt bij aan het voortbestaan van de soort, zo denken wij.'

Collega Mike Cranfield vult haar aan: 'Er wordt weleens gevraagd: is dit nog wel een wilde populatie? Als je naar de kaart kijkt, zie je dat de berggorilla's weggedrukt zijn in een compact leefgebied. Het gebied rondom het park is ook nog eens een van de meest dichtbevolkte regio's in Afrika. Daarnaast zijn er alleen al in Rwanda jaarlijks 29 duizend toeristen, die op zeven meter afstand of zelfs dichterbij de gorilla's bezoeken. Dat is geen natuurlijke situatie, dat is niet wild. Dus hoe graag we het ook willen romantiseren, je moet je inderdaad afvragen of het nog wel wilde dieren zijn.'

Gorillatoerisme

Op dit moment is ongeveer 70 procent van alle berggorilla's al gehabitueerd en nog steeds worden nieuwe groepen tam gemaakt. Vanuit economisch perspectief een logische keuze, want hoe meer gehabitueerde gorilla's er zijn, hoe meer gorilla permits aan toeristen verkocht kunnen worden. Alleen al in Rwanda werd vorig jaar 294 miljoen dollar aan het berggorillatoerisme verdiend.

De Nederlandse primatoloog en ecoloog Serge Wich, die sinds september voor het Wereld Natuur Fonds onderzoek doet naar mensapen, heeft er een dubbel gevoel over: 'De berggorilla is een enorm natuurbeschermingssucces. Dat ze er nog zijn, en dan ook nog in een gebied met zoveel problemen, is fantastisch. Het roept tegelijkertijd ook vragen op over hoe ver we willen gaan om de dieren te beschermen. Nu groeit de populatie. Als we ze echte wildernis geven maar met minder medische zorg, zullen ze misschien niet meer in aantal toenemen. Is dat erg? Ze komen nu al geregeld buiten het park, dus is het de vraag voor hoeveel gorilla's er binnen het park nog ruimte en voedsel is.'

De berggorilla is niet uit de gevarenzone. Een uitbraak van een besmettelijke ziekte als ebola of de mazelen zou alsnog uitsterving tot gevolg kunnen hebben. Mike Cranfield: 'Er wordt vaak gedacht dat als we de helft van de populatie nooit blootstellen aan menselijk contact, we een back-up hebben in het geval er een van mensen afkomstige besmettelijke ziekte uitbreekt. Ik vind dat een naïeve gedachte. De gehabitueerde en ongehabitueerde dieren hebben overlappende leefgebieden, ze ontmoeten elkaar. En als de ongehabitueerde gorilla's ook besmet raken, kunnen wij ze niet behandelen. Zij zijn in mijn ogen dus extra kwetsbaar. Ik zou graag zien dat er een totaal geïsoleerde populatie berggorilla's bestond, maar dat is niet het geval.'

Heb ik bij mijn bezoek nu wel wilde dieren gezien, vraag ik aan Serge Wich. 'Nou ja, het is eigenlijk een soort dierentuin, een dierentuin in het wild.'

Serge Wich

Serge Wich is behalve hoogleraar primatenbiologie aan Liverpool John Moores University sinds september ook bijzonder hoogleraar Conservation of the Great Apes aan de Universiteit van Amsterdam, een leerstoel die mogelijk wordt gemaakt door het Wereld Natuur Fonds. Wich is een van de geestelijk vaders van de ecodrone, een onbemand vliegtuigje dat patrouilles kan uitvoeren in natuurgebieden zonder de dieren te verstoren. De drones kunnen als wetenschappelijk instrument worden ingezet maar ook helpen om stropers op te sporen en vast te leggen op film. Zijn onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam gaat zich richten op nog meer van dit soort nieuwe technologieën om mensapen beter en efficiënter te beschermen.