Hiermee kunnen zelfs talentloze lamzakken de top-40 bestormen

'Some dickhead tried to say that my voice was not me on record... Dude, suck my dick!' Adele deed begin juni in het uitverkochte Paris Accor Stadium geen poging haar reactie op Tony Visconti's kritiek netjes te verpakken. Vlak daarvoor had de 72-jarige producer van onder anderen David Bowie en Morrissey zijn ongenoegen geuit over het gebruik van Auto-Tune, de correctiesoftware die valse noten zuiver maakt. 'Je zet de radio aan en 90 procent van alle stemmen is gerobotiseerd', beweerde hij in de Britse tabloid Daily Star. 'We weten dat Adele fantastisch kan zingen, maar zelfs bij haar kun je je afvragen of dat wel haar stem is.'

Adele's verhitte reactie maakt duidelijk dat er een groot taboe rust op het gebruik van deze audioprocessor waarvan de resultaten niet meer weg te denken zijn uit de hitlijsten. Het mechanische stemgeluid dat Auto-Tune kan produceren schalt uit elke spijkerbroekenwinkel en vormt de soundscape van elke bodypumples. Maar toen wij probeerden uit te zoeken hoe wijdverbreid het gebruik van de audiosoftware is, bleek er weinig over bekend. We speurden in wetenschappelijke tijdschriften, van de Journal of New Music Research tot de International Journal of Contemporary Composition, maar nergens troffen we gegevens aan over het gebruik ervan.

Stem vervormen

Ook grote platenmaatschappijen als Sony, Warner en Universal konden ons niet helpen. Ze reageerden in korte mails of verwezen naar de NVPI - de branchevereniging van de Nederlandse entertainmentindustrie - die van niets wist. En dat terwijl het effect van de software al sinds 1998 bekend is bij het publiek. In dat jaar werd Auto-Tune gebruikt door de Amerikaanse zangeres Cher, die haar stem opzettelijk met de software liet vervormen in haar song Believe. Het werd een monsterhit.

Toch weet niemand hoe verslavend het pitchcorrectieprogramma werkelijk is. Alleen de radio levert dagelijks bewijs voor de alomtegenwoordigheid van het programma. En dus gingen we zelf aan de slag. Op hoeveel Nederlandse nummer-1-hits sinds 1998 is het als effect gebruikt? Na twee dagen turven begon het ons te dagen waarom niemand ons was voorgegaan in dit onderzoek.

Nachtenlang lieten we met recht vergeten nummers als Ramagane van Treble en Can You Hear Me van Enrique Iglesias onze trommelvliezen tarten. We worstelden ons door de verschrikkelijkste nummers, maar het resultaat mag er zijn: van de 245 nummer-1-hits bleken er 132 hoorbaar met Auto-Tune bewerkt. En klonken in de eerste jaren slechts een handjevol hits ge-autotuned - met de oorparasiet Blue (Da Ba Dee) uit 1999 als vroeg dieptepunt - in de top-40 van 2014 hadden alle nummers, in de zangstemmen of in het achtergrondkoor, gebruikgemaakt van het digitale zangeffect. Het zijn heus niet alleen de eurohousenummers die ingeleid worden door het geluid van een landende ufo. Luister maar eens kritisch naar het koortje op de singalong Happy van Pharrell. Of naar de Canadase crooner Michael Bublé, die de techniek gebruikt om zijn traditionele liefdesliedjes van een poppy sound te voorzien.

De kritiek op Auto-Tune is al even wijdverspreid als het correctiemiddel zelf. Het is nep, het is onmenselijk, door Auto-Tune kunnen nu de meest talentloze lamzakken de top-40 bestormen. Maar de vraag of de software problematisch is, komt feitelijk te laat. Wat zijn de consequenties van deze wereldwijde hang naar tooncorrectie? Wat vinden de mensen die de software groot hebben gemaakt zelf van dit ongeëvenaarde succes?

We beginnen bij het begin en reizen af naar Surrey, waar de muziekstudio staat van Mark Taylor en Brian Rawling. Zij zijn de producers van Believe, en daarmee de uitvinders van het zogenoemde Cher-effect. Twee minuten nadat we hopeloos verdwaald lijken te zijn in het Britse graafschap, en we onze trots opzij hebben gezet om te vragen of iemand van de studio ons dan maar op kan komen pikken, stopt een Fiat 500. Er rolt een opvallend ronde verschijning uit. Hij draagt badslippers, een korte broek, een polo en een pet. Hij steekt zijn hand uit. 'Hi. I'm Brian. Hoe zijn jullie hier in godsnaam terechtgekomen?' Brian Rawling is in elk geval heel gewoon gebleven.

'Cher-effect'

Als hij even later het koekblik het grindpad van een klein landhuis op draait, hebben we nog steeds niet het gevoel dat dit de muziekstudio van een van de grondleggers van de moderne popmuziek is. Maar bij binnenkomst wordt de teleurstelling al snel tenietgedaan. De bordeauxroodgeverfde muur is behangen met gouden platen. Enrique Iglesias! James Morrison! Andrea Bocelli! En te midden van al dat goud hangt het iconische Cleopatra-gezicht van hare majesteit zelve: Cher. Meer dan tien miljoen keer ging haar single Believe over de toonbank. 'Jullie moeten Mark hebben', zegt Rawling als hij ons in de lobby achterlaat. 'Die heeft het uiteindelijk echt bedacht. Ik zat er maar bij.' Mark Taylor, een jongensachtige Londenaar met een nerdy bril, komt ons ophalen. In zijn studio, niet meer dan een tuinhuisje op het erf van Metrophonic, neemt hij ons mee naar de mijlpaal in de muziekgeschiedenis. De uitvinding van het 'Cher-effect'. Met een belangrijke kanttekening: het was Cher zelf die op het idee kwam om haar stem te vervormen. 'Cher is een geweldige zangeres, met een herkenbare stem. Maar het gekke is dat ze zelf ontevreden is over haar zanggeluid. Ze had gehoord van de nieuwe software waarmee je de toonhoogte kon perfectioneren, en ze wilde dat ik daarmee zou werken.'

Nu hebben we altijd wel geweten dat er meer schuilging achter de strak getrokken schoonheid van 'the goddess of pop'. Maar Cher blijkt niets minder dan avant-garde. Want op het moment dat ze haar producers opdraagt om Auto-Tune te kopen, is de software nog maar net op de markt gebracht door een Amerikaanse olie-ingenieur: Andy Hildebrand.

Via een Skype-verbinding vanuit zijn kantoor in Palo Alto in Silicon Valley legt Hildebrand, een paffige vijftiger, de grijze haren in een paardestaart, uit hoe hij een muziekrevolutie kon ontketenen. 'Ik begon mijn carrière bij Exxon, waar ik seismologische berekeningen maakte om oliebronnen op te sporen. Ik was daar goed in, Exxon verdiende miljoenen aan mijn algoritmen. Maar ik wilde iets anders.'

Al op zijn 40ste ging de verveelde Hildebrand met pensioen, om zijn ware passie na te jagen: het bespelen van de dwarsfluit. Hij volgde een muziekopleiding, begon een bedrijfje in software voor muziek en tijdens een zakelijke lunch deed het gezelschap een spelletje: 'Als alles kan, welk apparaat zou je dan uitvinden?' 'Wat als je een machientje kon bouwen', opperde de echtgenote van een zakenrelatie, 'een doosje waardoor je altijd zuiver zingt.' Hildebrand: 'Iedereen keek naar zijn bord, zo van: dit is echt een superslecht idee. Maar bij mij bleef het hangen.' Het was wel al bekend hoe je noten zuiver kon krijgen, maar hoe je de overgangen tussen die noten natuurlijk kon laten klinken, was nog een raadsel. Maar precies daarvoor wist Hildebrand een algoritmetje te bedenken. De rest is geschiedenis. 'Ik bracht Auto-Tune op de markt in 1997. Steeds meer producers gebruikten het, maar niemand wilde erover praten.' De contralto-stem van Cher doorbrak dit stilzwijgen. 'Eerlijk is eerlijk. Zij was de eerste die openlijk, zonder schaamte, Auto-Tune toepaste.'

Treurende cyborg

Chers producer Taylor vertelt over de bewuste dag. 'Ik had de software gekocht en zat er een beetje mee te pielen en te oefenen, op het refrein van Believe. Nou ben ik iemand die graag alle knoppen voluit zet. En dus zette ik Auto-Tune ook op de maximale stand. Wat ik toen hoorde: whoow. Haar stem klonk verbijsterend.' De diva die in Believe veerkrachtig zingt over de haast onmogelijke opdracht door te leven nadat een eikel met bindingsangst haar heeft laat zitten, transformeerde dankzij Auto-Tune in een treurende cyborg. Met knikkende knieën liet Taylor het resultaat aan Cher horen. 'Doodeng, want eigenlijk had ik haar stem compleet vervormd. Maar ze begreep het direct. Ze zei: dit wil ik op al mijn vocalen, gooi de originele opnamen weg. Een gewaagde zet, want we moesten de platenmaatschappij nog overhalen.' Haar muzikale intuïtie bleek goud waard. In bijna elk land waar het nummer werd uitgebracht, stootte de single door naar de eerste plek. Het was tot aan 2014 de best verkochte single van een vrouwelijke artiest.

Vanaf dat moment stond de telefoon van Mark Taylor niet meer stil. Aanvankelijk wilde hij niet vertellen hoe hij het effect wist te bereiken. Maar al snel ontdekten alle studio's in de wereld de mogelijkheden van de software van Auto-Tune.

De portemonnee en het toch al niet geringe zelfvertrouwen van Hildebrand kregen een oppepper. 'Vanaf dat moment ging het erg hard, iedereen wilde het programma hebben. Ook producers van klassieke muziek, ook al is dat al helemaal taboe. Producers kwamen naar mij toe op beurzen. Ze klampten mij aan en zeiden: 'Dank je wel Andy dat je mijn leven hebt veranderd. Nu hoeven we niet langer dagen en dagen in de studio door te brengen, take na take na take op te nemen en daarna de beste stukken aan elkaar te plakken. We kunnen nu de onzuivere noten er met een druk op de knop uithalen.'

Steeds meer artiesten wilden een graantje meepikken van het ongekende succes van Cher. Onze eigen diva René Froger reisde datzelfde jaar nog af naar Surrey om met Chers producers een album op te nemen, met als klinkend resultaat de futuristische nederdancehit Crazy Way About You. En in de wereld van hiphop, die innovaties vaak als eerste omarmt, werd rapper T-Pain gekroond tot koning van Auto-Tune. Hij maakte zo ingenieus gebruik van de software, dat zelfs Atares nu rept over het 'T-Pain effect'.

Rouwlintjes

Maar niet iedereen vierde de opmars van de toontechniek met slingers en taart. Veel muzikanten verzetten zich, met als voorlopig hoogtepunt 2009. In dat jaar droeg de populaire Amerikaanse rockband Death Cab for Cutie rouwlintjes naar de Grammy-uitreikingen om het gebruik van Auto-Tune aan de kaak te stellen. En rapper Jay-Z bracht het protestnummer Death to Auto-Tune uit: 'I know we facing a recession/ But the music y'all making gon' make it the Great Depression.'

Hildebrand heeft een minzaam grijnsje over voor de verhitte discussies over zijn vinding. 'Ik vergelijk mijzelf graag met een autofabrikant: ik maak de auto, maar ik rijd de auto niet aan de verkeerde kant van de weg.' Dr. Andy, zoals Hildebrand ook wel wordt genoemd, heeft bovendien alweer nieuwe, snode plannen. 'Wij zijn nu druk bezig software zodanig te programmeren, dat je kunt zingen en praten met de vocalen van een ander. Als het lukt kan je straks zingen met de stem van Cher. Of je kunt de advocaat van je aanstaande ex-vrouw bellen, en praten met haar stem. Ik vrees dat de CIA wel geïnteresseerd is.'

Erik Zwennes van Top Notch, het label dat onder meer de Nederlandse kroonprins van Auto-Tune Ronnie Flex onder contract heeft, heeft een broertje dood aan de onuitroeibare kritiek. 'Het is allang de norm', zegt hij. 'En ach, wat is nou authentiek? Voor mij betekent de software juist dat artiesten als Ronnie Flex of Lil' Kleine komen bovendrijven. Ze zijn helemaal zichzelf, hebben een ongepolijst talent en appelleren aan een jong publiek.' Ronnie Flex zingt altijd met Auto-Tune, zowel op zijn albums, als live. Hij is met zijn melodieuze zanglijnen en originele combinatie van dance en hiphop Neerlands meest gewilde artiest van dit moment. 'Je kunt technisch nog zo goed onderlegd zijn, vier jaar conservatorium hebben gevolgd, maar dat wil nog niet zeggen dat je interessante muziek maakt. Ronnie doet dat wel. Bovendien', zegt Zwennes, 'zijn er artiesten die wel virtuoos zijn en de techniek inzetten als kunstvorm, om iets nieuws te maken. Artiesten als Beyoncé, maar ook folkacts als Bon Iver en Sufjan Stevens maken er gebruik van. Met de software kun je een futuristische, onthechte sfeer neerzetten. Het is bedoeld of onbedoeld het geluid van een generatie geworden, het grijpt de zeitgeist.'

Vanuit een gebouw van de vestiging van de universiteit van North Carolina in hartje Londen krijgt Zwennes bijval. Mark Katz, muziek- en technologieprofessor, staat ons in de pauze van een congres te woord voor een geschiedenislesje. 'Elke nieuwe ontwikkeling van opnametechniek stuit op een emotioneel debat. Toen Edison de fonograaf uitvond, de voorloper van de grammofoonplaat, vonden veel mensen het obsceen: muziek luisteren deed je niet alleen, dat was net zo raar als in jezelf praten. Ook de elektrische microfoon leidde tot grote verontwaardiging: het klonk niet meer zo mooi en authentiek als akoestische stemopnamen. En toen de lp werd vervangen door de cd klaagden consumenten dat het blikkerig klonk, waar was dat warme geluid gebleven?'

Niks nieuws dus, die kritiek op Auto-Tune. Katz: 'Elke uitvinding op muziekgebied is ofwel de redding of de vernietiging van de mensheid, er is geen tussenweg. Wat je daarvan kunt leren is hoe muziek verweven is met onze identiteit en met ons dagelijks leven. Als de regels van muziekmaken veranderen, raken veel mensen uit hun evenwicht.' De prof wil er bovendien niets van weten dat muziek slechter wordt: 'Slechte muziek is van alle tijden. In de 17de eeuw had je middelmatige baggermuziek, en ook nu wordt de meeste muziek als middelmatig beschouwd.'

En zo lijkt de relevante cultuurkritiek opeens weinig anders dan een vader om je voor te schamen tegenover je vrienden. Weet je nog, toen alles vals klonk? Dat was nog eens muziek! De Engelse muziekjournalist Simon Reynolds (onder meer Rolling Stone en The Guardian) verbaast zich over deze hang naar nostalgie. Hij schreef er een boek over: Retromania - pop culture's addiction to its own past. 'Het zal mij niets verbazen als de jeugd van nu over twintig jaar tegen hun kinderen verzucht: In mijn tijd had je nog authentieke Auto-Tune, en niet dat nepgedoe waar jullie naar luisteren.' Desondanks is de invloed van de technologie niet te onderschatten. 'Het is een sturende kracht achter de globalisering van popmuziek. Er zijn steeds meer artiesten die niet ergens vandaan lijken te komen, ze hebben internationale namen als Demi Lovato, Taio Cruz, Jason Derulo. Zij maken met precies dezelfde opnametechnieken dancy popnummers met Caribische accenten die overal aanslaan. Hetzelfde geldt voor K-pop, een muziekstroming uit Zuid-Korea. Niets aan deze muziek is Koreaans, het wordt geproduceerd voor een wereldmarkt, dankzij het universeel geworden geluid van Auto-Tune.'

Producer Mark Taylor heeft zelf het robot-achtige Cher-effect nooit meer toegepast, uit angst voor herhaling. 'Maar ik gebruik de software wel veel als correctiemiddel. Het maakt dat je je niet meer zo vreselijk druk hoeft te maken over de pitch, de zuiverheid van de toon.' Die zorg om toonvastheid houdt zowel de producer als de zanger in een houdgreep, en leidt af van het belangrijkste aspect van zingen: de uitvoering. 'Je moet je als zanger helemaal in het verhaal dat je vertelt kunnen storten. Dat lukt niet als je het nummer 25 keer opnieuw moet zingen. Auto-Tune maakt het mogelijk om die paar valse noten er naderhand uit te halen, ideaal.'

Voorstander van fouten

Toch zijn er genoeg mensen die tegen de klippen op tegen de tooncorrectiesoftware blijven strijden. Thomas Brenneck is oprichter van het label Dunham Records en vaste gitarist van het Amerikaanse platenlabel Daptone Records. Hij speelde onder meer mee op Back to Black van Amy Winehouse. 'Amy was niet perfect. Het was een jonge, verlegen vrouw, die soms vals zong en allerlei slordigheidsfoutjes maakte. Maar het was helemaal niet de bedoeling om perfecte muziek te maken, we wilden een soulalbum opnemen.' Zelf blijft hij ver weg van digitale pitchprogramma's. 'Ik werk nu met een jonge zangeres, die smeekte: willen jullie please Auto-Tune op mijn stem doen. Ik moet dan even streng zijn, maar ik doe het niet. Ik zou trouwens niet eens weten hoe het moet. Ik werk met een ouderwetse 8-sporenrecorder en met knippen en plakken. Dat klinkt misschien bewerkelijk, maar op deze manier bespaar ik juist tijd. Je hebt geen achttien opnamen van een stem die je eindeloos achter je computer moet gaan bewerken. Het moet er bij ons meteen goed op staan, en daarom zijn de artiesten die in mijn studio komen altijd gefocust, ze geven alles.' Brenneck is bovendien fanatiek voorstander van fouten: 'Ik speel zelf met The Budos Band afrobeat en -soul en het valt me op dat de blazers bij een artiest als Fela Kuti altijd zo vals waren en dat de bas eigenlijk nauwelijks was gestemd. Maar dat interesseert niemand, het is juist perfect in al zijn ongepolijste schoonheid.'

Producer Mark Taylor valt hem met enige schroom bij. 'Ik denk ook weleens: de allerbeste platen zijn allemaal gemaakt vóór Auto-Tune. Dat zijn de platen die ik steeds weer opzet. Is er niet iets aan die imperfectie waardoor je wilt blijven luisteren? De geweldigste stemmen zijn niet helemaal zuiver. Je zou het niet in je hoofd halen om Auto-Tune te gebruiken op Lou Reed. Het idee om alles maar te willen corrigeren is natuurlijk krankzinnig. Het lijkt wel alsof we zijn vergeten waar muziek om draait. Niet om zuiverheid, of perfectie, maar om karakter en gevoel.'

We horen badslippers. De deur naar de studio zwaait open en de olijke Brian Rawling komt Taylor ophalen, ze hebben nog een afspraak met een platenmaatschappij. Ze nemen afscheid en laten ons achter in de ontvangstruimte van de studio. Vanaf haar gouden plaat kijkt de gefotoshopte Cher ons bijna moederlijk aan. Toe maar, jongens, lijkt ze te zeggen. Gebruik de vooruitgang maar in je voordeel. Ik heb nooit anders gedaan.

Ze heeft potdikkeme gelijk ook. Als we thuis komen gaan we direct een afspraak met een studio regelen. Het is 2016. Iedereen kan zingen.

_{Deze publicatie kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten (fondsbjp.nl).}