'Het IS-kamp is aan de winnende hand'

De Ierse filosoof, psycho-analyticus en antiradicaliseringsadviseur David Kenning (61) maakt zich grote zorgen over de weerbaarheid van westerse democratieën. Eigenlijk was hij zes jaar geleden al met pensioen gegaan. Hij had creatieve aspiraties, ging muziek componeren, een roman schrijven. Maar omdat hij overal tekenen van een dreigend democratisch verval ziet, is Kenning weer aan het werk gegaan.

Hij heeft onderzoek gedaan naar de motivatie van zelfmoordterroristen en voor zo'n twintig landen anti-recruteringscampagnes voor jihadisten ontwikkeld. Zijn expertise deelt hij met westerse regeringen en gemeenten, onder andere met Amsterdam.

De Ier, die er met zijn lange grijze krullen uitziet als een rockster op leeftijd, heeft een persoonlijke missie. Hij is tot op het bot gemotiveerd te voorkomen dat delen van Europa verworden tot het Belfast van The Troubles, de jaren tussen 1969 en 1997 toen de stad werd verscheurd door de gewelddadige strijd tussen katholieken en protestanten. Kenning is geboren en getogen in Belfast en heeft die Troubles-jaren intensief beleefd.

Wantrouwen

Hij ziet parallellen, zegt hij. Hij zegt dat de psychologische strategieën van Marine Le Pen, Donald Trump en Geert Wilders, 'de demagogen van extreem-rechts', overeenkomen met die van Islamitische Staat. 'Beide kampen zijn eropuit de bevolking te verdelen, te polariseren, het gematigde midden te radicaliseren. Wij, de niet-moslims, worden opgezet tegen zij, de moslims. Iets dergelijks gebeurde in Belfast, maar dan tussen katholieken en protestanten die voorheen samenleefden in gemengde gemeenschappen. Door de oorlogsretoriek dreven die gemeenschappen steeds verder uit elkaar. Dat proces voltrok zich razendsnel. Overal schoot het wantrouwen wortel.'

Belfast leerde hem dat er slechts een paar terroristen nodig zijn om een hele samenleving te laten radicaliseren. 'Je was je voortdurend bewust van je persoonlijke veiligheid, je was constant bang voor 'de ander'. Ik zie die wij-zij-kloof groeien in Frankrijk, België, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en vooral in de Verenigde Staten. Als ik Trump hoor zeggen dat geen moslim het land meer inkomt en zie hoe populair hij is, dan vrees ik dat zo'n algemene radicalisering al aan de gang is. Het is nog onvoldoende tot ons doorgedrongen, maar het IS-kamp is aan de winnende hand.'

Hij somt op: 'Voor de terroristische aanslagen van 11 september 2001 was de wereld stabieler. We hebben nu te kampen met een kalifaat, met jihadistische legers in Syrië en Irak en milities in minstens nog vijf Arabische en Noord-Afrikaanse landen die de staat ondermijnen. De Taliban winnen terrein in Afghanistan. De terroristische dreiging in het Westen is toegenomen, steeds meer jonge moslims worden geronseld voor de gewelddadige jihad. Europese inlichtingendiensten zijn overbelast. Daar komt nog de vluchtelingenstroom bij, waarvan we de impact op onze democratieën nog nauwelijks kunnen inschatten.'

Allemaal gevolgen volgens Kenning van het door de VS geleide militarisme dat na 9/11 een vlucht nam. 'Al Qaida was een marginale, relatief onbekende terroristische groepering. Die is groot gemaakt door militair ingrijpen en het voortdurend apocalyptisch taalgebruik. Het geciviliseerde Westen trok ten strijde tegen het islamitisch barbarisme: de botsing der beschavingen. We reageerden precies zoals Al Qaida wilde. We speelden hun spelletje, bliezen terreurgroepen nieuw leven in.'

Wat zou dan een betere strategie zijn geweest?

'Meer investeren in de uitwisseling van veiligheidsdiensten op nationaal en internationaal niveau, in het smeden van politieke coalities, in de inzet van speciale eenheden en vooral in psychologische oorlogsvoering. Kortom: focus op beïnvloeding. Ik hoor de kritiek al: dat proces is te traag, te saai. Dan zeg ik: kijk naar de gigantische kosten van de huidige aanpak.'

Hij wijst op het stelselmatig overdrijven van de terroristische dreiging in het Westen, op de Franse reactie op de aanslagen in Parijs van 13 november, die hij onverstandig vindt. 'De noodtoestand, de duizenden huiszoekingen, zou wel eens contra-productief kunnen uitwerken. Als president Hollande zegt dat Frankrijk in oorlog is met IS, dan heeft hij een probleem. Want vrijwel alle aanslagplegers waren Frans. De vraag of IS daarbij betrokken was, is irrelevant. Zal door het bombarderen van IS in Raqqa de veiligheid in Frankrijk toenemen? Het zal de zaak alleen maar verergeren. Door die noodtoestand heeft 99 procent van de Franse moslims die niets met terrorisme te maken heeft, het gevoel gekregen publieke vijand nummer één te zijn.'

Had hij dan niets moeten doen?

'In het besef dat Frankrijk te maken heeft met een potentieel lastig binnenlands terroristische probleem had hij beter diep adem kunnen halen, hij had veel omzichtiger moeten opereren. Veiligheidsmaatregelen alleen zijn ontoereikend. Sterk politiek leiderschap is vereist. Er moet op een andere manier worden gecommuniceerd, meer gericht op het gematigde midden, het verstevigen van de sociale cohesie en de Franse waarden van gelijkheid en broederschap.'

Kenning zegt begrip te hebben voor de angst die Europa is binnengeslopen. 'Maar die is buitenproportioneel in relatie tot de werkelijke dreiging. We handelen in de munteenheid van IS, die angst wil zaaien. Ik zeg niet dat er geen terreurdreiging is, ook niet dat er geen doden zullen vallen. Maar die voortdurende aandacht voor terreurdreigingen versterkt de positie van extreem-rechts en speelt terroristische groeperingen in de kaart.'

U adviseert terreurdreigingen dood te zwijgen?

'Veiligheid is primair een zaak voor inlichtingen- en opsporingsdiensten. Die moeten informatie spaarzaam delen met het publiek, zodat iedereen gewoon kan doorgaan met zijn leven. Als je 25 jaar in Belfast hebt geleefd in gewelddadige omstandigheden, dan weet je dat je geen andere keuze hebt. In Belfast waren er soms wel tien aanslagen per dag. De eerste dag dat ik met mijn date (nu zijn vrouw, red.) uitging, dat was in 1974, stapten we een bar binnen waar een bom explodeerde. We hebben geluk gehad dat we het er levend van af hebben gebracht. Maar we mogen ons niet door angst laten verlammen.'

Toen waren er nog geen sociale media die angst snel kunnen verspreiden onder de bevolking.

'Dat sociale media massahysterie in de hand kunnen werken, of het nu gaat om mode, beroemdheden of oorlog, is een feit. Maar ook waar is dat angst zich veel sneller verspreid in samenlevingen die onder druk staan. Dan krijgen geruchten en samenzweringstheorieën vrij spel en vinden heksenjachten plaats. De arme gebroeders De Witt werden onder dergelijke omstandigheden al in 1672 vermoord in Den Haag.'

Rationeel kunnen mensen best bedenken dat er veel meer doden vallen bij natuurrampen of in het verkeer dan bij terrorisme. Wat verklaart de angst voor terreur?

'De boodschap die zowel IS als extreem-rechts uitdraagt, is dat 'de ander', de vijand, in ons midden is. Dat versterkt de angst. Wantrouwen ondermijnt de cohesie in een samenleving, dat hebben aan den lijve ondervonden in Belfast. Het gevoel dat je hebt als je met een vriend een glas drinkt in een bar, dat je gaat fluisteren omdat je bang bent dat iemand anders je hoort en wat je zegt verkeerd kan opvatten. En dat je dan niet levend meer naar buiten loopt. Wantrouwen dat constant wordt gevoed kan een omslagpunt bereiken en uitmonden in paranoia, in massahysterie. Denk aan het McCarthyisme in de jaren veertig en vijftig in Amerika. De Koude Oorlog, een periode vol anticommunistische verdachtmakingen.

'Trump kan een reïncarnatie van McCarthy worden. Hij exploiteert de angst, fulmineert tegen het huidige leiderschap dat volgens hem niet deugt. Hij zal het land naar het juiste pad leiden.

'Het gevaar van de radicale islam wordt te veel opgepijpt door extreemrechts. Islamofobie groeit, ook in Europa. Zo wordt IS steeds aantrekkelijker voor jonge, westerse moslims.'

Islamofobie speelt IS in de kaart?

'Trump figureert al in recruteringsvideo's van IS. IS exploiteert het slachtofferschap. Ze biedt personen zonder enige maatschappelijke status een glansrol. Nederlandse, Franse en Britse strijders hebben een sterrenstatus gekregen. Ze zijn belangrijke pionnen in een internationaal historisch conflict.'

Ook hoogopgeleiden sluiten zich aan bij IS. Artsen, advocaten, mannen met een goede baan. Dat zijn toch geen slachtoffers van islamofobie?

'Het slachtofferschap is een intens subjectieve geestesgesteldheid. Door persoonlijke omstandigheden, een scheiding, een dominante vader, kunnen rijke jongeren zich evenzeer slachtoffer voelen als kruimeldieven.

'Overigens is niet alleen islamofobie een push factor. Het puberbrein speelt ook een sleutelrol. Er moet een reden zijn dat zo veel jongeren onder de 24 jaar naar Syrië vertrekken. Zij kiezen voor de IS-ideologie, niet vanwege de theologische inhoud, maar om psychologische en symbolische redenen. Adolescenten zoeken naar simpele oplossingen voor hun problemen. Ze kiezen voor een zwart-witte blik op de wereld.

'Voor sommige jongeren is de IS-ideologie als een balsem voor de gekwelde ziel. Mijn vriend Olivier Roy (een Franse islamdeskundige, red.) spreekt van de islamisering van radicalen in plaats van de radicalisering van de islam.'

Grijze midden

De grote uitdaging is het grijze midden te versterken, stelt Kenning. Daarbij kan Nederland internationaal een voortrekkersrol spelen, denkt hij. 'Nederland is van oudsher een handelsnatie. Onderhandelen zit in het Nederlandse dna. Je kan niet een fundamentalist en handelaar tegelijk zijn. Handelaren moeten zich in de ander kunnen verplaatsen, geven en nemen, compromissen sluiten.'

Zeven jaar lang bestudeerde Kenning de theorieën van de Nederlandse filosoof Spinoza. 'Met zijn politieke filosofie benadrukt hij het belang van pragmatisme en de praktische waarde van eenheid. Spinoza heeft ons nog veel te leren. Ik zie hem als een onontgonnen nationale schat.'

Een schat die de Ier wil gaan exploiteren. Hij wil nog dit jaar een op de leest van Spinoza geschoeide denktank oprichten, States of Mind genaamd, die is losgekoppeld van politieke partijen en het bedrijfsleven. Een burgerdenktank die de kracht van saamhorigheid gaat bestuderen en concepten gaat ontwikkelen om het gematigde midden, de democratie, te versterken.

_{Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.}