Gezocht: de uitgang uit de pandemie. Daar heeft de wereld ruime ervaring mee

Stap voor stap komt het land uit zijn derde lockdown tevoorschijn: is de kust veilig daarbuiten? Intussen gaan in Spanje stemmen op om corona niet langer te behandelen als gevaarlijk virus en roeren zich in Nederland de middenstand en de cultuur: kláár met corona. Hoe liepen eerdere pandemieën eigenlijk af?

Het moet maar eens afgelopen zijn. We zitten in een andere fase dan een jaar geleden, we hebben vaccins en antivirale middelen, en dus moeten we het virus gewoon niet zoveel aandacht meer geven.

In diverse toonaarden was die oproep deze week te horen, van de horeca in Nederland tot de Spaanse premier Pedro Sánchez, die er maandag als eerste Europese leider toe opriep de bladzijde om te slaan en corona voortaan meer als een griep te beschouwen.

Maar kan dat al? ‘Ik denk niet dat we ermee moeten leren leven’, zei hoofdwetenschapper Maria Van Kerkhove van de WHO deze week strijdbaar tegen het Britse blad New Scientist. ‘Er zijn tal van dingen die we nog kunnen doen om verspreiding van het virus tegen te houden. Er is geen niveau van sterfte dat ik acceptabel vind.’

Er zijn twee manieren waarop pandemieën eindigen. De ene manier is als de ziektekiem verdwijnt, zoals gebeurde met de pokken of het sarsvirus van 2002-2003. Volgens die logica komt het einde van een pandemie in zicht als het aandeel bevattelijke mensen door vaccinatie en natuurlijke infectie genoeg daalt, zodat het reproductiegetal R onder de 1 komt, het punt waaronder overdracht dooft. De epidemie als rekenkundige kwestie.

Veel vaker eindigen pandemieën als een maatschappij op een zeker moment besluit dat het welletjes is met de bestrijding en weer zo goed mogelijk overgaat tot de orde van de dag. Tien jaar na de Spaansegrieppandemie van 1918 eiste hetzelfde virus opnieuw honderdduizenden levens. Niemand die het merkte: men was te druk met de roaring twenties.

De griep die alsnog toesloeg

‘Luchtwegpandemieën van de afgelopen eeuw laten zien dat het einde nooit vastomlijnd is. De afronding is beter te begrijpen in termen van hervatting van het sociale leven dan als het bereiken van bepaalde epidemiologische doelen’, aldus Princeton-sociologen Peter Doshi en David Robertson vorige maand in vakblad The British Medical Journal.

Geen apotheose dus, maar een rommel-einde, waarbij we aarzelend het leven weer oppakken, het ene land eerder dan het andere. Pas op, waarschuwen de Britse medisch-historici Dora Vargha en Jeremy Greene in een ander academisch artikel: soms laat men de maatregelen al los ‘voordat de biologische dreiging is verdwenen’. Tijdens de Spaanse griep van 1918 hervatte men het openbare leven toen de kust veilig leek – waarna de griep alsnog toesloeg. Of neem Nederland. Dat dit als enige EU-land weer in lockdown kwam, komt doordat het kabinet afgelopen herfst maatregelen te snel versoepelde en intussen besloot dat het boosteren best nog even kon wachten.

Het omgekeerde gevaar is ook aan de orde, waarschuwen Robertson en Doshi: dat we te lang blijven hangen in de paniekstand, terwijl het gevaar geweken is. Schril is het contrast tussen de samengeknepen billen in Nederland, en anderzijds Denemarken, waar men een stuk liberaler met het virus omgaat. In een interview constateerde hoogleraar ouderengeneeskunde Rudi Westendorp deze week: het aantal besmettingen in de verpleeghuizen is vertienvoudigd, maar de sterfte ‘slechts’ verdubbeld. Reden om alle zeilen bij te zetten en de verpleeghuizen op slot te doen? Of een teken dat corona eindelijk zoiets is geworden als de griep: een nare ziekte waarvoor je moet oppassen, maar die er helaas nu eenmaal bij hoort?

Fanatisme van regeringen

Het is allicht lastiger om weer uit de ‘pandemiestand’ te komen dan tijdens eerdere pandemieën, signaleren Doshi en Robertson. Corona is de eerste pandemie die we van dag tot dag volgen op allerlei dashboards; dat geeft de pandemie het ‘aura van een noodsituatie’, aldus de wetenschappers. ‘De alomtegenwoordigheid van statistieken wekt de indruk dat de pandemie pas voorbij is als de indicatoren op het dashboard hetzij op nul staan (infecties, gevallen, doden) of op honderd procent (gevaccineerden).’

Ook dat is inderdaad merkbaar, van het fanatisme waarmee regeringsleiders aldoor hogere vaccinatiegraden najagen, tot de geleidelijk verschuiving van doelstellingen – eerst lag de nadruk op sterfgevallen, daarna op ic-patiënten, nu steeds meer op gewone ziekenhuispatiënten. Wat dat betreft is het een veeg teken dat de nieuwe minister van Volksgezondheid Kuipers erop staat om bij zijn persconferenties grafieken te tonen. ‘Onszelf losmaken van de grafieken kan weleens de krachtigste stap zijn om de pandemie te beëindigen’, aldus Robertson en Doshi. ‘Dat is niet de kop in het zand steken. Het is erkennen dat er geen metriek is die aangeeft wanneer een pandemie ten einde is.’

Een delicate balans. Versoepel te snel en men riskeert een Amerika, waar met 150 duizend coronapatiënten in het ziekenhuis tóch weer een zorginfact dreigt. Maar versoepel te langzaam, en men riskeert een eeuwig tobbende pas-op-kijk-uitsamenleving, altijd maar in schaduwgevecht met een virus dat allang zo gevaarlijk niet meer is.

‘Covid-19 is pas voorbij als we onze beeldschermen uitzetten’, schrijven Robertson en Doshi, ‘en besluiten dat andere onderwerpen weer onze aandacht verdienen.’