ACHTERGRONDMuggenziekten
En dan bereikt ook nog het westnijlvirus Nederland, verspreid door de huis-tuin-en-keukenmug
Zeker zeven mensen raakten dit jaar in Nederland besmet het westnijlvirus, waarschijnlijk na een beet van de doodgewone ‘huis-tuin-en-keukenmug’. Ook voor exotische muggen die ziektes kunnen verspreiden wordt Nederland door de klimaatopwarming aantrekkelijker als woonplek.
De meeste besmette mensen merken er niks van, maar een op de vijf krijgt griepachtige klachten als koorts, spierpijn en hoofdpijn. En dan zijn er nog de zeldzame gevallen, vooral ouderen, die er echt goed ziek van worden of er zelfs aan kunnen overlijden.
Corona? Nee, het gaat hier over het westnijlvirus, dat zich de laatste tientallen jaren verspreidde over grote delen van de wereld. Vorige maand ontdekten wetenschappers voor het eerst iemand die in Nederland besmet raakte, inmiddels staat de teller op zeven. Het virus komt vooral voor bij vogels en kan overspringen op mensen via muggen. De dader is geen verdwaalde exotische mug, maar gewoon onze huis-tuin-en-keukenmug (Culex pipiens) die de meeste Nederlanders niet associëren met potentieel dodelijke ziekten, maar vooral met jeukende bultjes en nachtelijk gezoem.
Wapenfeit
De ontdekking van de verspreiding van deze muggenziekte in Utrecht en Arnhem is een recent wapenfeit van het onderzoeksproject One Health PACT van het Netherlands Centre for One Health (NCOH). Negentien Nederlandse universiteiten en kennisinstellingen werken daarin de komende vijf jaar samen om beter greep te krijgen op de verspreiding van muggen en muggenziekten.
Mogelijk kwam het westnijlvirus in Nederland ongemerkt al eerder voor onder vogels of zelfs mensen, zegt Marion Koopmans, hoogleraar virologie aan het Erasmus MC en coördinator van One Health PACT. ‘Maar door deze samenwerking klikte dit jaar alles in elkaar. We vonden het virus eerst in een grasmus, toen in muggen. De combinatie was voor ons aanleiding om een oproep te doen aan ziekenhuizen. Zien jullie patiënten met onverklaarbare neurologische klachten? Stuur dan hun materiaal op zodat we kunnen checken of ze het virus hebben. En het RIVM verscherpte zijn surveillanceprogramma. Zo vonden we het westnijlvirus ook bij mensen.’
De geboorte van de verspreiding van het westnijlvirus in Nederland. Zo typeert Koopmans de ontdekking van besmettingen bij mensen in Nederland. Klimaatopwarming geeft het virus daarbij een zetje in de rug.
Bloedmaal
Bij koude temperaturen heeft het virus moeite om de tocht in het muggenlijf te overleven, zegt Sander Koenraadt, universitair hoofddocent aan Wageningen Universiteit en deelnemer in het nieuwe consortium. Nadat de mug haar bloedmaal heeft gedronken bij een besmette vogel, moet het virus nog een reis afleggen van de maag naar de speekselklieren, waar het vervolgens bij een volgende beet weer een nieuwe besmetting kan veroorzaken in dier of mens.
In zijn lab liet Koenraadt muggen bij verschillende temperaturen een bloedmaal met westnijlvirus opzuigen. ‘Bij 18 graden is de mug meestal al dood voordat het virus de kans heeft in het speeksel van de mug te komen. Maar bij bijvoorbeeld 28 graden is dat een ander verhaal. Dan kan zo’n besmetting ineens wél via de muggen die we hier in Nederland het meest hebben. Kijk eens naar de hittegolven van de afgelopen zomers: die temperaturen komen steeds vaker voor.’
Hoe warmer, hoe beter het virus gedijt in de mug. En dan zorgen de stijgende temperaturen er ook nog eens voor dat er méér muggen komen. Vooral de nacht- en de watertemperatuur is van belang. Hoe hoger die is, hoe makkelijker muggenlarven overleven en hoe groter de muggenpopulatie. En de nachttemperatuur stijgt flink in Nederland. Zo is er vergeleken met 75 jaar geleden een volledige maand minder nachtvorst in Nederland.
Koopmans: ‘Klimaatopwarming gaat in dit deel van Europa verhoudingsgewijs hard. We bevinden ons op een kantelpunt, waarbij het risico op muggenziektes toeneemt.’
Ook exotische muggen die met internationaal transport meeliften naar onze streken, vinden hier steeds vaker geen koud kikkerland, maar eerder een land met zomers vol hittegolven en wintermaanden waarbij de schaatsen in de kast blijven liggen. Experts vrezen met name de komst van de tijgermug, die al eens zorgde voor uitbraken van dengue in Portugal en chikungunya (met klachten als koorts, gewrichtspijn en spierpijn) in Italië.
Plaaggeest
Zelfs als deze mug geen ziekten overbrengt, is ze een beruchte plaaggeest. Doordat de tijgermug, die zo heet vanwege de kenmerkende strepen op haar lijf, overdag steekt, kun je je er slechter voor verschuilen achter klamboe of hor. In Nederland dook de tijgermug afgelopen zomer op in vijf gemeenten: Westland, Lansingerland, Lelystad, Assen en Valkenburg aan de Geul. Experts van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit bestrijden de mug op bekende risicoplekken, zoals bij importeurs van tweedehandsautobanden en luckybambooplanten uit Azië. De vraag is of dat genoeg is om de tijgermug tijdig de pas af te snijden voordat ze zich definitief vestigt in Nederland.
Kijken we wel op de goede plekken? Om het zoeknetwerk flink uit te breiden is er de app Mosquito Alert. Installeer die op je telefoon en je krijgt een spoedcursus muggen determineren en kunt meldingen doorgeven van wat voor muggen je ziet in je omgeving. Bij twijfel kijkt een groep experts mee naar de ingestuurde foto om te bepalen wat voor soort mug het betreft. ‘De app is al 90 duizend keer gedownload’, zegt Maarten Hoek van Erasmus MC en programmamanager bij One Health PACT. ‘Zo ontdekten onderzoekers in Spanje allerlei broedplaatsen van muggensoorten waarvan eerder nog niet bekend was dat ze ook in dat gebied voorkwamen. Zulke informatie kan enorm helpen om beter te begrijpen waar de mug goed gedijt, en waar nodig bij de bestrijding van de muggen.’
Omdat muggenziekten nog zeldzaam zijn in Nederland, is dit volgens Koopmans het ideale moment om te investeren in onderzoek. De ambitie van het project is om voor de Nederlandse situatie te begrijpen welke omstandigheden kunnen leiden tot uitbraken en ook hoe die te voorkomen zijn. Bij de opmars van muggenziekten grijpen allerlei onderzoeksgebieden op elkaar in. Zo bepaalt watermanagement mede hoe goed het toeven is voor muggen. Koopmans: ‘Nederland zet in op wetlands, gebieden die onder mogen lopen bij hoogwater. Een logische keuze vanuit het perspectief van waterbeheer, maar je creëert zo ook een plek die aantrekkelijk is voor vogels en muggen. We willen begrijpen hoe dat allemaal in elkaar grijpt, zodat je misschien zelfs wel voorspellingen kunt gaan doen. Als je een wetland zo en zo inricht, met zoveel muggenetende vogels, dan houd je het muggenprobleem klein.’
‘Het is al vijf voor twaalf’
Met 19 kennisinstellingen en 26 promovendi meer kennis over de opmars van muggen en muggenziektes verzamelen in Nederland: Bart Knols, muggenonderzoeker en -bestrijder en onder meer medeoprichter van de Nederlandse Malaria Stichting, is er niet van onder de indruk. ‘We weten al zóveel over klimaatopwarming en muggen’, vertelt hij per telefoon uit de Malediven, waar hij muggen bestrijdt die de lokale bevolking en het toerisme bedreigen. ‘Ik gun al die promovendi hun boekjes en titels, maar we kunnen dat geld en die energie beter besteden aan praktische bestrijding van muggen.’ Volgens Knols is het allang vijf voor twaalf, ook in Nederland. ‘Wat we nodig hebben is een muggenbrandweer, met een flinke capaciteit, die dagelijks surveilleert en bestrijdt. En je moet keihard inzetten op het wegnemen van allerlei obstakels bij de bestrijding. In Nederland klinkt er direct gepiep over privacy als je iemands tuin in wil om muggen te doden. Dat schiet niet op natuurlijk.’ Is Knols niet te alarmistisch? Muggenziekten komen immers nog amper voor in Nederland. Knols: ‘Nu klinkt u net als Jaap van Dissel in februari.’
Ken uw mug
Gewone steekmug (Culex pipiens)
Kunt u ’s nachts in Nederland de slaap niet vatten vanwege gezoem rond uw lijf? Dikke kans dat het de gewone steekmug is. Deze mug veroorzaakt meestal alleen jeukende bultjes en een verstoorde nachtrust. Naarmate de temperatuur stijgt, groeit het risico dat de mug ziekten overdraagt. Zo werden dit jaar voor het eerst zeven mensen in Nederland besmet met het westnijlvirus na een muggenbeet. Eerder veroorzaakte Culex pipiens al vogelsterfte in Nederland, na besmetting met het usutuvirus. Dat virus komt uit Afrika en dankt zijn naam aan de Usuturivier. In Nederland vonden onderzoekers het virus voor het eerst in 2016 in merels en bij – in gevangenschap gehouden – laplanduilen. Het muggenseizoen in Nederland hield dit jaar opvallend lang aan, blijkt uit de overlastmeldingen die mensen doen via muggenradar.nl. Half oktober, wanneer het muggenseizoen normaal al voorbij is, meldde een kwart van de deelnemers nog overlast van muggen.
Aziatische tijgermug (Aedes albopictus)
Lift mee vanuit Azië naar Nederland via onder meer tweedehandsautobanden en luckybambooplanten. Kan een tiental ziekten overbrengen, variërend van dengue tot zika. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit bestrijdt de mug in Nederland en roept iedereen op de vondst van een tijgermug te melden.
Vooralsnog heeft de plaaggeest, die overdag steekt, zich nog niet gevestigd in Nederland. In Zuid-Europese landen rukt de tijgermug gestaag op. Zo kreeg in Frankrijk de helft van alle departementen afgelopen zomer al een ‘code rood’ wegens opduikende tijgermuggen.
Aziatische bosmug (Aedes japonicus)
Dook in Nederland voor het eerst op in 2012 in de volkstuinen van Lelystad. Bestrijdingsacties in de jaren daarna konden niet voorkomen dat deze mug zich permanent vestigde in Nederland. In hotspot Lelystad heeft de overheid de handdoek in de ring gegooid, omdat ‘het volksgezondheidsbelang zo klein is dat dit een grotere bestrijdingsinspanning niet rechtvaardigt’.
Het RIVM schrijft over de Aziatische bosmug: ‘Hoewel deze mug in het laboratorium in staat lijkt om bepaalde ziekten over te dragen, blijkt de mug dat buiten het laboratorium niet goed te kunnen.’
