Desinteresse in technologie kan zomaar leiden tot staatssurveillance

‘Het wetsvoorstel zet de deur wagenwijd open voor een onbegrensde surveillance door een onbegrensde hoeveelheid partijen, publiek en privaat.’ Nee, deze woorden gaan niet over China. Noch over Rusland. Het wetsvoorstel in kwestie is afkomstig van onze eigen minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid. Het idee achter deze nieuwe wet, de Wet Gegevensverzameling door Samenwerkingsverbanden (WGS), is dat overheidsorganisaties en private partijen zeer ruime bevoegdheden krijgen om persoonsgegevens van burgers met elkaar te delen. Bijvoorbeeld bij vermoedens van fraude of georganiseerde criminaliteit. Zaken die, buiten de georganiseerde misdaad en fraudeplegers zelf, niemand wil. Waarom is deze WGS misschien dan toch geen goed idee?

De aangehaalde woorden zijn afkomstig van de Autoriteit Persoonsgegevens, die door de Eerste Kamer is gevraagd een oordeel te vellen, nadat de Tweede Kamer eerder al had ingestemd. De waakhond is buitengewoon kritisch op de wet, nadat hij twee eerdere versies ook al door de versnipperaar had gehaald.

‘Dit wetsvoorstel maakt het mogelijk dat nog veel meer instanties persoonsgegevens met elkaar delen, zonder dat er duidelijk iets aan de hand is. En niet alleen overheidsinstanties, ook private partijen. Hier ligt het risico van massasurveillance op de loer’, stelt AP-voorzitter Aleid Wolfsen.

Niet voor niets wordt de WGS een Super-SyRI genoemd: de wet gaat nog veel verder dan deze ook al sterk bekritiseerde Systeem Risico Indicatie. Het idee is in de basis hetzelfde: gooi veel data van verschillende instanties op een hoop en laat die door slimme computers analyseren zodat ze alarm kunnen slaan als er afwijkende patronen zijn. De rechter oordeelde over SyRI vorig jaar dat dit systeem verboden moet worden omdat het een te grote inbreuk is op de privacy van burgers. Maar er is meer. Het systeem bleek onterecht alarm te slaan. Bovendien versterkte het ongelijkheid: burgers waren bij voorbaat verdacht als ze toevallig in de verkeerde groep zaten, bijvoorbeeld omdat ze in de verkeerde wijk wonen.

Klaar dus, zou je zeggen. Maar nee hoor, ondertussen werkte de minister al aan een super-SyRI. De AP vreest dat exact dezelfde fouten zullen worden gemaakt: burgers die zomaar op het verkeerde lijstje terechtkomen en zo in de verdrukking komen. Ook stelt de toezichthouder dat de wet te vaag is. Al bij ‘een eerste vermoeden van onrechtmatige activiteiten’ kunnen samenwerkingsverbanden gegevens delen met ‘andere partijen’ als dat noodzakelijk is. Wie die ‘andere partijen’ precies zijn? De AP heeft geen flauw idee en wij ook niet.

Als je dit zo leest, is het verbazingwekkend dat die hele WGS überhaupt door de Tweede Kamer is gekomen. Of toch niet? In een deze week gepubliceerd rapport over kunstmatige intelligentie constateert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid een schrijnend gebrek aan interesse voor digitale zaken bij de overheid. Nog steeds is de redenatie te vaak: technologie is iets voor de ict-afdeling. Een gevaarlijke aanname. Via technologie geven we immers onze maatschappij vorm. ‘We shape our tools, and thereafter our tools shape us’, luidt het terecht beroemde citaat dat aan mediawetenschapper Marshall McLuhan wordt toegeschreven.