De toekomst voorspellen blijkt toch een vak apart

Het straatbeeld. Dat is wat misschien nog het meeste opvalt.

Parkeerkommen zijn er niet meer. Waar ooit auto's waren, wandelen nu mensen. Overal spelen ze korfbal, de populairste volkssport van het moment. In oude steden als Haarlem en Amsterdam zijn de grachten gedempt; daar staan nu de auto's. Wonen doet men bij voorkeur in flatwijken zoals de Bijlmermeer. Het platteland is leeg en ontvolkt, en wordt doorkruist door hogesnelheidslijnen. Op de verbrede tolsnelwegen zoeft onhoorbaar het autoverkeer: wielen hebben auto's allang niet meer.

Zo althans had het dit jaar moeten zijn. 2015: het jaar waarin de Spijkenisserbrug eindelijk wordt vervangen door een tunnel, Airport Lelystad voor het eerst 5 miljoen reizigers verwelkomt en we massaal samendrommen voor de buis, om te kijken naar de eerste bemande landing op Mars.

Maar dat gebeurde niet.

Het begon vrij onschuldig, toen een bevriende informatiespecialiste me wees op Delpher.nl, een website waar je door oude kranten en bladen kunt neuzen. 'Het jaar 2015', had ik op een avond in het zoekveld ingetypt. Toch eens zien wat men vroeger eigenlijk schreef en zei over het jaar dat op zijn eind loopt.'

De schoolgebouwen der toekomst zullen niet meer in de stad staan, maar in het bosch en op heuvels die met lucht-omnibussen te bereiken zijn', las ik in een bericht uit 1911. 'Kinematograaf en gramophoon verstrekken het onderwijs. De schoolbanken zijn individueele leunstoelen, de meester is technicus geworden, een welvaart-bevorderaar.'

Ook was ik aan het controleren geslagen. Was wat men destijds verwachtte eigenlijk uitgekomen? Ruim 150 controleerbare verwachtingen, prognoses en toekomstbeelden voor 2015 diepte ik uit de oude paperassen. Uiteenlopend van 'in 2015 ben je in 12 uur per trein in Madrid' tot 'in 2015 zijn 1 miljoen Nederlanders ouder dan 75.'

Wekenlang speurde ik in de avonduren naar wat ervan terecht was gekomen: of luchthaven Charles de Gaulle dit jaar echt 80 miljoen passagiers verwerkt en of de Nederlandse staatsschuld werkelijk is opgelopen tot 1.147 miljard gulden, of er in Rusland 27 kerncentrales zijn gebouwd en of Zweden al op zonne-energie draait, maar ook gewoon of het waar is dat Café 't Tappunt in Rotterdam is gesloopt, zoals buurtbewoners destijds voorspelden.

Ik zocht op hoeveel moslims er leven in Frankrijk en ging na hoeveel pootgoed er wordt geoogst in Friesland; becijferde hoeveel huizen er staan in Brielle en checkte de duur van een treinreis van Eindhoven naar Den Haag; zocht op hoeveel geluid een vrachtwagen maakt en deed navraag naar de CO2-uitstoot van Schiphol.

Want ik wilde het gewoon weleens weten. Al die prognoses en toekomstverwachtingen die ons om de oren vliegen kloppen die een beetje? Waarop moet je letten als ze zeggen dat de graanopbrengst volgend jaar omhoog gaat, maar de melkproductie omlaag? Wat is het waard als het Planbureau voor de Leefomgeving schrijft dat we straks 20 procent treinkilometers méér afleggen, en het Kennisinstituut voor het Mobiliteitsbeleid dat we straks 45 procent langer in de file staan?

Absolute antwoorden bieden de oude kranten niet; een paar vuistregels misschien wel. Zes zet ik er voor u op een rij, als houvast voor op het golfje van terug- en vooruitblikken dat ons rond de jaarwisseling te wachten staat (voorspel ik).

1. Dat toekomst voorzien lukt soms best aardig

Haha, in Back to the Future dachten ze dat we onderhand wel skateboards zonder wielen hadden en zichzelf vastmakende schoenen. Evenzo dacht autofabrikant Goodrich in 1967 dat we heden ten dage 'met absolute zekerheid' zouden rondrijden in Star Wars-achtige auto's zonder wielen, en voorzag futuroloog Fred Polak in datzelfde jaar dat we onderhand grasmaaimachines zouden hebben die ook de telefoon opnemen en helpen in het huishouden.

Maar hoe lollig zulke missers ook zijn veel saaier zijn de prognoses die kloppen. Haast de helft van de toekomstuitspraken die ik naging, kwam in enige mate uit; achter zo'n 20 procent noteerde ik zelfs het woord 'juist'. Zo voorspelde staatssecretaris Cees Egas in 1966 tot op een half procent nauwkeurig wat we in Nederland vandaag de dag verdienen, voorzag het Centraal Planbureau in 1992 correct de kosten van de gezondheidszorg van nu en raadde men in 1915 al heel aardig hoeveel inwoners de 'Vereenigde Staten' vandaag hebben. Knap.

De kans dat een toekomstbeeld klopt, lijkt iets groter als er lang en goed over is nagedacht. Neem het wonderlijke boekje Kijken over de eeuwgrens, in 1993 geschreven door een groep Nederlandse futurologen en toekomstverkenners onder leiding van Wim de Ridder van de Universiteit Twente. Tegenwoordig doet het gewoon saai aan, zo goed is het meeste ervan uitgekomen: de militante islam zal opkomen, Europa krijgt vluchtelingenstromen, we tolereren steeds minder geweld en ongelijkheid en krijgen geneesmiddelen die te duur zijn om te betalen.

Zelfs de grasmaaier van Polak is zo gek nog niet. Er kwamen weliswaar geen grasmaaiers die de telefoon opnemen, maar wel telefoons die het gras maaien, in de vorm van een app waarmee je op afstand de robotgrasmaaier bedient. Haast ontroerend is de toneelrecensent die in 1915 voorspelde dat het destijds omstreden theaterstuk Ora et Labora van Herman Heijermans in onze tijd vast 'eenige waarde' zal hebben. 'Ruim honderd jaar later heeft een groep energieke toneelspelers er theater van gemaakt zoals het ooit bedoeld is. En het blijkt nog steeds te werken', noteerde Volkskrant-recensent Hein Janssen bij een opvoering in 2003 tevreden.

2. ...Alleen is dat vaak geen kunst

In de zomer van 1964 haalde de Utrechtse hoogleraar fysiologie Jacob Jongbloed de kranten met een opvallend goed kloppende inschatting van de toekomst. In 2015, oreerde de professor, zal sport een landelijk tijdverdrijf zijn, 'als levensuiting, in de regel in de vorm van beweging'. Knap van zo'n man! Wacht, hij zei nog meer: ook meende hij dat er in 2015 geen buitensport meer bestaat, voetbal 'over zijn hoogtepunt' is en er geen profsporters meer zijn.

Knap, dat er aardig wat prognoses kloppen een paar stevige disclaimers zijn er wel. Zo zijn er deskundigen die, zoals Jongbloed, meteen maar een heel tapijt aan verwachtingen uitrollen: zit er altijd wel iets bij wat klopt. En er zijn veel open deuren. Dat 'over 50 jaar de tractor het paard verdrongen zal hebben', zoals iemand in 1965 voorzag je hoeft er niet direct helderziende voor te zijn.

Leuk dus dat er aardig wat toekomstbeelden kloppen; het neemt niet weg dat er een nog veel groter aantal onjuiste prognoses tegenover staat. Dat is helemaal in lijn met de bevindingen van de Amerikaanse politicoloog Philip Tetlock, die met een team sociaal-wetenschappers eens 27.450 professionele toekomstinschattingen controleerde. Van veruit de meeste bleek achteraf gezien geen hout te kloppen. En: de voorspellingen van experts waren niet accurater dan willekeurige gokjes.

Dat brengt je op de derde vuistregel, misschien wel de meest in het oog springende tendens:

3. De pessimisten hebben haast altijd ongelijk

Hongersnoden, oorlogen en vreselijke rampen is wat ze ons beloven. Gelukkig is er één troost: dat is nooit anders geweest.

Want natuurlijk hadden de bossen allang ontbladerd moeten zijn door verzuring, de natuurgebieden bebouwd met woningen en de natuurlijke voorraden uranium, ijzer, koper en aardolie uitgeput. In onze rivieren hoort geen vis meer te zitten, we hadden massaal ziek moeten zijn door 'bodemverontreiniging'; en 'superstormen', een 'explosie' van verkeersopstoppingen en zelfs een ijstijd hadden ons moeten treffen.

Steden als Groningen en Leeuwarden hadden ontvolkt moeten zijn (met achterlating van alleen een 'exploderend' aantal dementen), werkenden zou je tussen de 'uitkeringstrekkers' steeds minder vinden, de staatsschuld had ons boven het hoofd moeten groeien. Asielzoekers zouden de cultuur uitwissen, 'zwarte, gele en roode rassen' de blanke huidskleur bezoedelen, en in de VS zou een burgeroorlog uitbreken tussen de hispanics en de rest.

Maar raad eens: dat gebeurde niet. Of althans, niet in die mate. Van de 49 voorspellingen uit de oude kranten die je kunt omschrijven als negatief, zijn er 43 niet uitgekomen ze waren te somber. Het grote probleem is dat de sombermansen de lijntjes te strak doortrekken. Ja, dan ontdek je opeens tot je schrik dat er in 2015 70 miljoen Afrikanen seropositief zijn (het zijn er 26 miljoen), dat vrouwen in 2015 gemiddeld 1,98 meter lang zijn zoals een fysioloog in 1919 ontdekte, of dat de gemiddelde maandhuur van een woning in 2015 is opgelopen tot 19 duizend euro. Een retorische truc, kan zoiets ook zijn: als we zo doorgaan, foeterde een Brits parlementslid in 1966, zijn in 2015 alle Britten ambtenaar (het kwam niet uit).

Ook onderschatten de pessimisten dat er ook weleens dingen góéd gaan of dat we op tijd het roer omgooien. De AOW-premie leek door alle plafonds te knallen tot de overheid besloot haar op een wettelijk maximum vast te spijkeren, de wereldhonger klopte aan de deur, maar de Groene Revolutie deed open.

Maar denk nu niet dat alleen pessimisten de plank misslaan, want:

4. De optimisten hebben óók haast altijd ongelijk

Van de toekomstuitspraken over 2015 was haast de helft ronduit positief van toon. Later wordt het beter! Maar helaas, ook dat kwam meestal niet uit. Want we hebben nog altijd niet de driedaagse werkweek die experts in de jaren zestig voorzagen, geen gratis stroom uit zeewater zoals de Amerikanen in 1979 beloofden, en ook van de koepelsteden op de Zuidpool is het niet gekomen. Jammer, ergens wel.

Vooral bedrijven hebben de neiging hun hand te overspelen. Er komt een nieuwe Fokker 50!, voorzag Fokker (en ging failliet). Het aantal reizigers gaat verdubbelen!, beloofden de ov-bedrijven (waarna het aantal reizigerskilometers met 9procent daalde). Zelfs de boekenuitgever die in 1967 voorspelde dat de nieuwe dichtbundel van Hans Verhagen over 50 jaar veel meer waard zou zijn, zat ernaast: het werkje is tegenwoordig voor een paar euro verkrijgbaar op internet.

De mensen van vroeger hebben geen idee. Toen in de jaren zestig de in steno schrijvende secretaresse dreigde te worden vervangen door de 'compacte dictafoon', was de stenografieopleiding niet onder de indruk. Natuurlijk zou er behoefte blijven aan snel schrijvende mejuffrouwen: 'Er zijn altijd mensen die eenvoudigweg niet met zo'n apparaat kunnen omgaan. Het nasale geluid staat hun tegen.'

De rest, zoals ze zeggen, is geschiedenis.

5. Vertrouw nooit een politicus (tenzij het 'staand beleid' is)

Bestuurders vormen een geval apart. Bijna altijd zijn hun toekomstbeelden optimistisch. En bijna altijd zitten ze ernaast.

De tragiek van bestuurders is dat ze maar aan één ding denken: een voetafdruk in het landschap. Zie de roc-kolossen in Leiden, het kunstmuseum van Dirk Scheringa of desnoods die palmeilanden van Dubai.

Dan komen we nog goed weg, leert een blik op de plannen die men nog meer in petto had. Want ze wilden de Waddenzee indammen, tolwegen langs de snelwegen leggen en de zes Randstaduniversiteiten fuseren tot één mega-universiteit. Er was het plan om in het Friese Starnumbos 'enkele nederzettingen in Robin Hood-stijl' te bouwen en het idee om in Limburg een nieuw spoor aan te leggen, hup naar Aken. Allemaal lucht, lucht, lucht. Nooit meer iets van vernomen.

Jammer alleen dat er ook van goede voornemens weinig terechtkomt. De CO2-uitstoot had lager gemoeten, vrachtwagens hadden minder geluid moeten maken, er was een metro beloofd naar Rotterdam Airport. En o ja, de werkloosheid zou kelderen dankzij het gas uit Groningen, laat minister Kamp het niet horen.

Als een politicus praat over later, ga dan na of het ergens staat opgeschreven. Want papier is wat in staat tussen droom en daad: is iets eenmaal 'staand beleid', zoals dat heet, dan gaan de schouders eronder en de neuzen één kant op en kloppen de toekomstuitspraken opeens wél. Dan hoor je Hans Alders plechtig verklaren dat de vliegvelden Ypenburg en Valkenburg in 2015 dicht zijn (raak!), of voorziet het Regionaal Beraad Utrecht dat er in de regio 60 duizend woningen bij komen (het zijn er 63.847 geworden).

6. Er zijn hoeken waarachter ze niet kunnen kijken

In het jaar 2015, zo schreef kinderboekenauteur Kees Valkenstein een goede eeuw geleden, zijn er zo veel 'aëroplanes' dat we de tel letterlijk kwijtraken. 'Het zoek raken van aëroplanes is dan een zoo veelvuldig voorkomend iets, dat politiehonden erop gedresseerd worden naar verdwenen vliegmachines te speuren', mijmerde hij.

Op de een of andere manier kwam het niet in hem op dat behalve het aantal luchtschepen ook het aantal luchtverkeerstorens weleens kon toenemen. Laat staan dat er zoiets zou komen als radar en gps en livetracking op Flightradar24.

Een klassieke vergissing, zo blijkt. Want hoe aardig het soms ook lukt om een bepaalde ontwikkeling te voorspellen (meer vliegtuigen), veel lastiger blijkt het verkennen van meerdere ontwikkelingen tegelijk, al helemaal als die ook nog eens op elkaar inwerken. Over honderd jaar zijn er 'slechts geloovige Katholieken tegenover ongeloovige protestanten', trok publiciste Anna de Savornin Lohman een eeuw geleden de lijntjes door, zonder enig vermoeden van moslims, 'ietsisten', de opkomst van de evangelisten of de leegloop van de katholieke kerk.

Of neem Wim de Ridder en zijn futurologen, die begin jaren negentig de opkomst schetsten van 'chips', 'telematica' en zelfs 'een elektronisch netwerk over de aarde dat de wereldeconomie tot een eenheid maakt'. Maar dat optellen tot smartphone, sociale media of zelfs maar het internet, dat lukte hem toch wat minder.

Er zit een grens aan wat een mens redelijkerwijs kan voorzien, want zelfs onze verwachtingen voor de toekomst zijn op een wonderlijke manier producten van hun tijd. Vandaag de dag staan onze toekomstfantasieën in het teken van technische snufjes en hoogstaande medische behandelingen; in wederopbouwend Nederland na de oorlog gingen onze toekomstfantasieën vaak over woningen, wegen en energiecentrales. Nog wat verder terug, naar het begin van de 20ste eeuw, en je vindt een volk bezeten van rassenverhoudingen, oorlogen en de worsteling tussen de klassen. In de toekomst zou Frankrijk zijn ingekapseld door de Duitsers en bestaan er kanonnen die tweemaal zo ver kunnen schieten; dat soort werk.

Wat er toen zoal door de koppies heen ging. Wacht nog een eeuw, en ik geef u op een briefje: we zijn bezig met weer totaal andere zaken dan milieu, moslims, robots of wat heb je nog meer voor toekomstmodes van de dag.

Uiteindelijk heeft de toekomst maar één nadeel. Om hem te kennen, zul je er toch echt zelf heen moeten.

Doe op volkskrant.nl/toekomst de 'Terug naar de toekomst'-quiz en zie nog veel meer voorspellingen die ooit voor 2015 zijn gedaan.

Nieuw! Ontvang elke dag de Volkskrant Avond Nieuwsbrief in uw mailbox, met het nieuws van vandaag, tv-tips voor vanavond, en alvast zes artikelen uit de krant van morgen. Schrijf u hier in.