De man die ruimtesonde Rosetta te pletter liet slaan - en zo de eer van de ESA redde

Op vrijdag 30 september 2016 zit Fred Jansen na een lange dag vol enerverende gebeurtenissen, armen om schouders en reeksen interviews met de media, eindelijk alleen in zijn hotelkamer in Darmstadt, Duitsland, en neemt een flinke borrel. En daarna nog een. En misschien nog wel een. Hij belt met zijn vrouw, thuis in Leiderdorp. 'We hebben weer gehuild', zegt hij, terugblikkend met een hoorbaar brok in de keel. 'Al die stress, het kwam weer helemaal terug.'

Wetenschappelijk kindje

De missie van ruimtesonde Rosetta, het prestigeproject voor de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, is ten einde. De sonde is - weliswaar geregisseerd - ruim 700 miljoen kilometer van de aarde te pletter ingeslagen op een komeet, die ESA maandenlang had bestudeerd, metend en fotograferend. Het markeert het einde van een ruimtereis die twaalf jaar heeft geduurd en waarbij voor het eerst een landing is gemaakt op een komeet.

Het markeert voor Fred Jansen veel meer dan dat. Rosetta is - eigenlijk moet hij zeggen was - zijn wetenschappelijke kindje.

Op de monitors blikkerden de vluchtgegevens, camerabeelden, die de goede verstaander alles over de verre ruimtecapriolen vertellen. Ver. Heel ver. Zo'n 500 miljoen kilometer van de aarde. Een afstand die je in zijn métier leert vergeten, vertelt Jansen vaak aan buitenstaanders.

De avond ervoor om tien voor negen was de laatste manoeuvre ingezet. De sonde was vanaf 19 kilometer hoogte begonnen de komeet te naderen, in wandeltempo van minder dan een meter per seconde kwam het rauwe landschap vol rotsblokken en onwaarschijnlijk steile kliffen naderbij. Om 11.19 uur valt het signaal van de instrumenten weg en is de botsing kennelijk een feit.

Even later komt de laatste foto binnen, een onscherpe prent met stenen en gruis, vermoedelijk van een paar meter hoogte gemaakt. Rosetta is niet meer, meldt ESA direct. In de halfduistere zaal van de vluchtleiding in Duitsland klinkt applaus en vallen mensen elkaar om de hals. Jansen ook - met tranen op zijn wangen.

Huilend aan de telefoon

Hij zit die laatste dag van september vorig jaar op het moment suprême niet zelf aan de knoppen, maar tamelijk ontspannen achterin de zaal van het vluchtleidingscentrum in Darmstadt. Het is een vorm van zelfbescherming.

Bij de eerste landing ooit in de ruimtevaart van een sonde op een komeet in volle vlucht rond de zon, in november 2014, heeft hij twintig minuten huilend aan de telefoon gehangen met zijn vrouw. Hij heeft zich anderhalf jaar uit de naad gewerkt, eerlijk gezegd meer dan goed is voor een mens. En als het doel bereikt is, knapt er iets. Het is opeens mooi geweest. Zodra het kan, trekt hij zich terug. Noodgedwongen. 'De uiteindelijk inslag is door mijn Franse opvolger gerund', vertelt hij.

Missiemanager

Fred Jansen (1961) studeerde natuurkunde en astrofysica aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en werkte sindsdien bij Estec in Noordwijk, het grote onderzoekscentrum van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA. Na kleinere klussen runde hij een grote Europese röntgenruimtetelescoop, de XMM-Newton, en daarna missies met verkenners naar Mars en Venus. Verantwoordelijk werk. 'Ik ben de man die moet zorgen dat de beste wetenschap uit zo'n project wordt gehaald en ook de man die wordt ontslagen als het misgaat', zegt hij laconiek.

Momenteel is hij programmamanager voor Gaia, een ambitieuze ruimtetelescoop die de Melkweg driedimensionaal in kaart brengt. Veel minder stress dan een planetaire missie als Rosetta. Omdat, zegt Jansen, het instrument helemaal van ESA is. 'Wij bepalen wat er gebeurt met de data, daar hoeven onderzoekers niet om te vechten. De sfeer is vriendschappelijker.'

Jansen moet in 2013 vooral puinruimen als hij door ESA wordt gevraagd om als missiemanager het kosmische avontuur met de komeetjager in goede banen te leiden. De Rosetta, met aan boord de lander Philae, sliep toen nog, op weg naar het doel - de komeet.

De gewaagde Europese missie naar komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko was decennia eerder vol enthousiasme ingezet. Maar de betrokken wetenschapsteams kregen gaandeweg mot, terwijl de sonde al onderweg was. Ze werkten niet goed samen, probeerden elkaar vliegen af te vangen, waren vaak verdeeld langs de nationale breuklijnen. De Duitsers. Fransen. Italianen. 'Iedereen probeert zijn eigen aandeel en instrumenten zo goed mogelijk bediend te krijgen', zegt Jansen. 'Niemand luisterde nog naar de vlucht- en sciencemanagers.'

Hondebaan

Dat oplossen was een hondebaan, om eerlijk te zijn. Hij had minder dan een jaar om orde op zaken te stellen. Maar iemand moest het doen. 'In principe heb ik bij ESA het mooiste werk dat er is voor een astrofysicus, met fantastische instrumenten in spectaculaire en spannende ruimtemissies. Ik zie vaak als eerste de meetdata binnenkomen. Fantastisch. Maar het eerste jaar Rosetta was zo intensief, zo veeleisend, zo druk, zoveel reizen, stress en ruzie, dat het niet gezond meer was.

'Ik heb me in die periode het schompes gewerkt en ben er in feite ook te ver in gegaan. Na een jaar zei mijn vrouw: Fred, je moet ermee ophouden, dit gaat niet goed. Stoppen kon toen niet, we moesten immers nog echt gaan landen op de komeet. Dat was mijn doel, daar kon ik niet van weglopen. Maar daarna houd ik er zo snel als kan mee op, besloot ik.'

Hij brengt de teams weer bij elkaar, maakt een coherent en vooral eenvoudiger plan van aanpak, hakt knopen door. Geeft cursussen stressmanagment waar hij zijn collega's voorhoudt: wees in je gewone leven gelukkig, pas dan kun je goed onderzoek doen. 'Ik liet een foto zien van mezelf als jochie met mijn zus en twee broers. Dit, zei ik, is wat er echt toe doet.'

De ene broer, vertelt hij ook, was een half jaar daarvoor overleden. De mens centraal. Dat maakt indruk.

Het doel nadert tevens. Op 20 januari 2014 - Jansen volgt de ontwikkelingen dan vanuit Noordwijk tussen vergaderingen door op een videoverbinding - ontwaakt de Rosetta uit een jarenlange winterslaap, bedoeld om energie te sparen tijdens de lange zwiervlucht door het zonnestelsel, en komt de komeet 67P dagelijks beter in zicht. Eerst een stip, dan een vlek, een hemellichaam en uiteindelijk de enorme, tweelobbige, ruige rots, grappend wel omschreven als badeend. In feite een samenklontering van puin en gruis, ijs, in de lengterichting zo'n 4 kilometer groot.

Op 6 augustus is het rendez-vous een feit en begint de sonde rond de komeet te cirkelen in lange, elliptische banen. Maanden ervoor zijn onder Jansens leiding drie scenario's in detail uitgewerkt, omdat niemand kan inschatten welke vlieghoogtes veilig zullen zijn. In feite, vertelt Jansen, waren er drie Rosettamissies tegelijk gaande. Wat veel werk was. Te veel, nu hij erop terugblikt.

Het is fase 1 van een waar prestigeproject voor de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, realiseert Jansen zich in die tijd dagelijks. 'Rosetta was een waagstuk, waarmee ESA zich voor het grote publiek op de kaart heeft gezet. Het had geweldig mis kunnen gaan. Dat merkte je elke dag. Toen we uiteindelijk met de Philae op de komeet landden, hebben we elkaar aangekeken en gedacht: is het echt waar, kunnen we nu zeggen dat we geland zijn?'

Het rendez-vous bij 67P heeft hij minder scherp. Door omstandigheden zat hij op een vliegveld in Palermo, Sicilië, en zag de berichten op tv langskomen. Tegelijk begonnen de sms'jes van de vluchtleiding binnen te stromen. Geslaagd. 'Wat me overigens niet verbaasde. De vluchtleiders zijn kunstenaars, die besturen op een half miljard kilometer afstand een kunstmaan alsof ze ernaast staan.'

Dat ook dan nog niet alle oneffenheden uit het project zijn gestreken, blijkt als de media de dagen na het rendez-vous beginnen te klagen over het uitblijven van fatsoenlijke beelden voor in de krant en op televisie. Jansen: 'Opnieuw bleek dat de groepen die beelden maakten die het liefst eerst voor zichzelf hadden om ze te kunnen analyseren.'

Herkenbaar

'Ik ben toen op mijn zolderkamer in Leiderdorp gaan zitten en heb de software geschreven waarmee we beelden van onze eigen navigatiecamera tot één geheel aan elkaar konden plakken. Ik heb vervolgens uren naar die landschappen zitten kijken, zo rauw en duizelingwekkend, en toch ook: zo herkenbaar. Helaas heb ik nooit de tijd gehad om er echt de weg te leren kennen, maar ik had collega's die elk rotsblok herkenden en wisten bij welke krater rechtsaf dat was. Voor hen was het thuis geworden.'

De herkenbaarheid en het spektakel maken dat de media niet weg te slaan zijn en ook Fred Jansen als programmamanager steeds weer in beeld is. Thuis heeft hij nog mappen vol krantenvoorpagina's, tot The New York Times en Le Monde aan toe. 'Op een gegeven moment realiseerde ik me dat een filmploeg die een portret van me maakte, mij filmde terwijl de BBC-televisie me interviewde. Het begon echt een beetje onwerkelijke proporties aan te nemen.'

Sinds de landing, weet hij, gaan de blikken van de collega's bij Estec in Noordwijk in zijn richting als hij door de kantine loopt: kijk, daar heb je Jansen van Rosetta. De man die de eer van de ESA redde.

De dag na de landing begint de planning van de slotfase van Rosetta, waarbij de kunstmaan uiteindelijk al metend te pletter moet slaan op de komeet. In de wetenschap dat hij er tegen die tijd niet meer bij is, zet hij zich aan zijn laatste klus. In februari is het plan af, en kan hij weg. Op naar nieuwe missies, ver van de aarde.