De draakjes uit China zijn hier

Vandaag, zaterdag, mag eindelijk de kist open die eerst niet open mocht. De zegels worden gebroken van de platte, vierkante kist uit China die al anderhalve week in het Natuurhistorisch Museum Maastricht staat. Een hoge Chinese functionaris is erbij – dat moet, want zijn land beschouwt de inhoud als nationaal erfgoed.

In de kist zitten zes van de wereldberoemde dino-fossielen die in Liaoning, Noordoost-China, zijn opgegraven. Het zijn afdrukken in steen van reptielen met vogelkenmerken – of vogels met reptielenkenmerken? – die iets vertellen over de evolutie van vogels uit dinosauriërs. Voor het eerst zijn Liaoning-fossielen in Nederland te zien: op de expositie Draakjes met veren die maandag in het Maastrichtse museum opengaat.

Al ruim tien jaar wordt in Liaoning naar fossielen gegraven. 120 Miljoen jaar geleden was daar een meer, waarin veel stervende dieren terechtkwamen. As van vulkaanuitbarstingen en klei, later versteend, maakten het mogelijk dat dode dieren behouden bleven. Tot vreugde van de paleontologen.

Want die zijn al anderhalve eeuw aan het delibereren over de afstamming van vogels. Dat kwam met name door de vondst van de Archaeopteryx in 1855 in Duitsland: een dier van 140 miljoen jaar oud, zo groot als een kraai, met het geraamte van een dino, diens gewervelde staart en tanden in de bek, maar met veren en vleugels als van een vogel. Zie je wel: een missing link tussen dinosauriërs en vogels, zeiden de geleerden.

Maar de belangstelling voor de dino-vogel-evolutie ebde weg, wegens gebrek aan nieuwe vondsten. De paleontologische gemeenschap hield het er lange tijd maar op dat vogels en krokodillen allebei afstammelingen waren van een categorie vroege, primitieve reptielen.

Tot 1969, toen de Amerikaanse onderzoeker John Ostrom met de Deinonychus kwam, een dino zonder veren die anatomisch sterk op de Archaeopteryx leek. Gevonden in de Verenigde Staten. Vergelijkingen in latere jaren tussen vogels en kleine roofdino’s zetten onderzoekers steeds meer op het spoor van een verwantschap tussen beide diercategorieën – die overigens niet moeten worden verward met de pterosauriërs, (grote) vliegende reptielen zonder veren.

Donsachtig

Vanaf begin jaren negentig gingen de opgravingen in Liaoning een rol spelen. Ze gaven een geweldige impuls aan het dino-vogeldenken. De een na de andere soort kwam in fossiele staat aan de oppervlakte. Sommige hadden alleen nog een donsachtige huidbedekking die misschien het begin van een evolutie naar veren was. Andere, niet lang daarna ontdekt, bleken echte veren gehad te hebben en andere vogelkenmerken.

‘Er was 120 miljoen jaar geleden een hele variatie aan grote en kleine roofsauriërs’, zegt paleontoloog Anne Schulp van het Maastrichtse museum. ‘Je ziet in die periode dat het vreselijk hard gaat met de evolutie. Dieren bijvoorbeeld, die hun tandjes al aan het verliezen zijn, maar nog wel van die reptielenklauwtjes hebben. En dan zo’n Microraptor, dat weirde beest met vleugels van goed ontwikkelde veren aan voor- en achterpoten.’

Een fossiel van die viervleugelige Microraptor gui is op de expositie te zien. Echt vliegen kon dit dier waarschijnlijk niet, daarvoor waren zijn vleugels te kort. Vermoedelijk zweefde hij als een vliegende eekhoorn van boom tot boom.

Goede vleugels, een robuust borstbeen voor de hechting van machtige vliegspieren, een staart van veren zonder wervels en een snavel zonder tanden, dat zijn kenmerken van vogels. En veren in het algemeen, natuurlijk. Menig tentoongesteld ‘draakje’ heeft al een of meer van zulke eigenschappen.

De Longirostravis hani bijvoorbeeld, had een lange, spitse snuit met voorin nog een paar tanden. Longchengornis sanyanensis kon goed vliegen, maar miste nog de alula, het extra gevederde klepje vooraan de vleugels van moderne vogels. Changchengornis hengdaoziensis (Grote-Muurvogel) met zijn haakvormige bek, is vooral bekend doordat zijn veren zo goed op het fossiel te zien zijn.

Dit alles betekent niet dat er een rechte lijn loopt van dino’s naar vogels. ‘Het is een grote rommel geweest van gestuntel en geprobeer’, onderstreept Schulp. ‘Verlies van tanden bijvoorbeeld, kom je meermalen in de tijd tegen: een aantal beesten kon blijkbaar goed zonder tanden. Er zijn veel doodlopende zijtakken. De Archaeopteryx was er zeer vroeg bij als vogelachtig dier, maar hij was ook zeer doodlopend. En de vogel Ichtyornis uit het Maastrichtse Krijt – die we ook tentoonstellen – had 65,8 miljoen jaar geleden nog tandjes in zijn bek.’

Ook veren hoeven niet te passen in een rechte lijn naar vogels. Ze kúnnen hebben gediend voor het vliegen, maar ze zijn vrijwel zeker ook nuttig geweest voor de isolatie van deze kleine beesten. Of voor het zweven, dus.

Dat de Chinezen aan de Limburgse hoofdstad dachten voor het tentoonstellen in Europa van deze fossielen, is te danken aan genoemd Maastrichtse Krijt. Niet voor niets is in de wetenschap het Maastrichtien de naam voor de laatste periode van het Krijt. Dat komt door de vondst van de reusachtige maashagedissen, spectaculaire fossielen uit het Limburgse mergel. De onderhandelingen tussen de Chinezen en het Maastrichtse museum duurden zo’n half jaar. Twee Chinese ministeries moesten de uitleen fiatteren.

Op de tentoonstelling kan het een probleem zijn dat je als leek aan bepaald niet alle fossielen kunt zien wat hun eigenschappen zijn. De kleine gratis catalogus die elke bezoeker kan krijgen, verschaft meer duidelijkheid.

En anders moeten de kinderen het maar doen. Maximaal twintig van hen mogen op 15 en 16 juli onder leiding van een kunstenares driedimensionale oervogel-modellen maken op basis van de in miljoenen jaren platgedrukte beesten uit de Chinese kist.