Bladwijzer uit de middeleeuwen gevonden in Leiden

Rond het jaar 1200 vond er in Europa een kennisexplosie plaats die de weg hielp bereiden voor de moderne wetenschap en in Leiden heeft boekhistoricus Erik Kwakkel van die explosie nu een bijzonder restant gevonden. Een klein schijfje, dat ooit door geleerden werd gebruikt als bookmark, om heel precies aan te geven waar een bepaalde passage ook alweer stond.

'Voor het eerst begon zich zoiets als een kritische geest te vormen', zegt Kwakkel. 'En daarbij hoorde munitie. Je moest ergens mee kunnen gooien. Met citaten van de klassieken en de kerkvaders. Maar dan moest je wel snel hun stemmen kunnen terugvinden.'

In de 13de eeuw werden boeken voor het eerst geschikt gemaakt voor mensen die er iets in wilden opzoeken: werken kregen paginanummers, koptitels boven de pagina's, paragrafen en bladwijzertjes die men op relevante bladzijden klemde. 'Deze boeken werden niet meer van kaft tot kaft gelezen', vertelt Kwakkel. 'Het was de tijd dat je er vier, vijf opengeslagen op je bureau had liggen, om bijvoorbeeld een nieuwe argumentatie op te bouwen. Voor het eerst ging men kijken hoe bestaande kennis kon worden toegepast.'

Toeval

Ziedaar het perkamenten schijfje, dat Kwakkel bij toeval aantrof in de archieven van handschriftonderzoeker Willem de Vreese (1869-1938). Het rondje zat ooit vast aan een voor die tijd geavanceerde boekenlegger, die heel precies een plek in een tekst aanwees. De lezer kon de legger omhoog en omlaag schuiven om aan te geven op welke hoogte men moest kijken, en het schijfje draaien om aan te geven in welke tekstkolom de passage in kwestie stond. 'Boeken hadden destijds vaak vier kolommen', zegt Kwakkel.

Van dergelijke middeleeuwse browsers zijn er wereldwijd maar enkele tientallen bewaard gebleven; in Nederland is er slechts één bekend. De waarde van de vondst is niet goed te bepalen, vertelt hij. 'Het is met dit soort zaken toch: wat de gek ervoor geeft. Maar de gek geeft doorgaans wel erg veel.' Zo werd een vergelijkbare boekenlegger in 2005 voor 9.000 euro geveild. 'Want eigenlijk horen dit soort kleine frutsels er helemaal niet meer te zijn', zegt Kwakkel.

Waarvandaan het bijzondere aanwijsschijfje precies komt en waarnaar het verwees, zal vermoedelijk altijd in nevelen gehuld blijven, beseft Kwakkel al duidt de vorm van de Romeinse cijfers op een mogelijke herkomst uit de 13de of 14de eeuw. Dat was niet toevallig de tijd waarin de vroegste universiteiten ontstonden en geneeskundige teksten en werken uit de Arabische wereld op grote schaal verspreid raakten. 'Het nadenken begon te verschuiven, van de kloosters en de kathedralen naar andere instituten', duidt Kwakkel.

De boekhistoricus wijst op een reeks donkere vlekken op de rand van het schijfje. 'Weet je wat zo bijzonder is? Je ziet de vingers van de gebruiker hier gewoon nog zitten. Daardoor kom je opeens heel dicht bij zo'n lezer en de dynamische intellectuele wereld waarvan hij deel uitmaakte.'