Bénédicte Ficq: ‘Het is geen ingewikkelde strafzaak. Dat roken dodelijk is, zetten ze zelf op het pakje’

'Verdomme Ficq!', vloekt kantoorgenoot Christian Flokstra als hij haar kamer binnenloopt. 'We hadden afgesproken dat ik nooit in de publiciteit zou komen met deze zaak.'

'O ja?', antwoordt zijn collega.

'Ik ben jurist', zegt Flokstra. 'Ik kijk technisch naar deze zaak. Ik kan dit prima doen terwijl ik zelf roker ben.'

Christian Flokstra heeft een deel van de aanklacht tegen de tabaksindustrie voor zijn rekening genomen. Daardoor stopte hij met roken, vertelt hij, maar dat hield hij niet lang vol. 'En nu ga jij zeker in de krant schrijven dat ik geen ruggegraat heb? Lekker gênant, dit.'

Ficq: 'Helemaal niet! Dit is tekenend voor de ernst van een rookverslaving. Zelfs iemand die precies weet hoe crimineel de tabaksindustrie opereert en hoe gevaarlijk het is om te roken, lukt het niet te stoppen.'

Bénédicte Ficq weet het zeker: sigarettenfabrikanten zijn 'gewetenloze criminelen' die opzettelijk mensen verslaafd maken. De strafrechtadvocate verdedigt meestal verdachten, dit is haar eerste grote slachtofferzaak. 'Heerlijk. Ik vind het namelijk super meten met twee maten dat mijn cliënten, vaak verdachten van moord, altijd worden vervolgd terwijl niemand de tabaksindustrie aanpakt. Maar we hebben het hier wel over een sluipmoord.'

Dat is nogal een beschuldiging. Hoe haalbaar is uw zaak?

'Je moet drie dingen bewijzen: causaliteit, opzet en wederrechtelijkheid. Dat het ziekmakend en dodelijk is, staat wel vast. Opzet is ook niet moeilijk, daarvoor heb ik genoeg bewijs. De sigaret is een geniaal ontwikkeld product met maar één doel: mensen zo snel mogelijk verslaafd maken, terwijl de maker weet dat zijn product extreem gevaarlijk is. Het probleem was vooral de wederrechtelijkheid - overtreden zij de wet? Je krijgt namelijk voor je voeten geworpen dat de overheid het toestaat; de sigaret is een legaal product. En dat mensen er zelf voor kiezen om te gaan roken, hoewel ze weten dat het ongezond is.'

Rokers kiezen er toch ook zelf voor?

'Van alle rokers begint 80 procent daar al ver voor zijn 18de mee. De wetenschap heeft veel gepubliceerd over de beperkte keuzevrijheid van het puberbrein. Een puber denkt niet aan de toekomst, is geneigd om het verbodene te doen, die wil choqueren, noem maar op. Los daarvan wordt die keuzevrijheid gekaapt door de verslaving - aan nicotine ben je binnen vier weken zo verslaafd als een deur. Dus de industrie schakelt moedwillig het wilscentrum in je brein uit en zegt vervolgens tegen de verslaafde: je hebt het zelf gewild.'

U gaat ervan uit dat tabaksfabrikanten mensen opzettelijk verslaafd maken. Voegen zij verslavende stoffen niet gewoon toe omdat de consument dat nou eenmaal lekker vindt?

'Nee. Roken ís namelijk niet lekker. Het is tegennatuurlijk. Het is pas lekker als je hersens schreeuwen om nicotine. Die verslaving maskeert de viezigheid. Je gaat toch ook niet boven een barbecue of in een brandende schuur rook staan happen omdat je dat lekker vindt? Aan een sigaret worden verdovende middelen toegevoegd die hoestprikkels onderdrukken, stoffen die de luchtpijp verwijden waardoor je zo diep mogelijk inhaleert en smaakstoffen waardoor je de rook als minder scherp ervaart, zoals pruimensap, cacao en suiker. Verbrande suiker heeft bovendien de werking van een antidepressivum, ook dat bevordert de verslaving. Maar het is ook superkankerverwekkend.

'Alles is erop gericht dat de nicotine zo snel mogelijk je hersens bereikt, dus om je verslaafd te maken. Dus je blijft sigaretten kopen, en zo genereert de tabaksindustrie haar omzet. Verslaving is een officieel erkende ziekte, in het medisch diagnostisch handboek DSM-5 beschreven als een ziekte van het brein.

'Uit documenten in civiele zaken tegen tabaksfabrikanten blijkt dat die verslaving heel bewust de bedoeling is. Kinderen worden in hun interne stukken zelfs replacement smokers genoemd - zij moeten dode rokers gaan vervangen. Schan-da-lig.'

U heeft zelf ook gerookt.

'Ja, dertig jaar. Ik voel me zelf ook genaaid. Ik was 14 toen ik begon. Omdat het stoer was, je wilt bij de volwassenen horen, en omdat het normaal was. De tabakslobby heeft het heel bewust normaal gemaakt. Sigaretten werden aanvankelijk in de markt gezet als een gezondheidsbevorderend product, dankzij de ontspannende werking. Ik herinner me nog goed dat mijn jaarclubgenoten in de weekends gratis sigaretten gingen uitdelen op evenementen, 'turmaccen' heette dat, naar een tabaksfabriek in Zevenaar. Vroeger, bij ons thuis, werden tijdens feestjes sigaretten aangeboden zoals je een borrel, koffie of nootjes aanbiedt. Toen ik op mijn 14de ging roken, was het enige dat mijn moeder zei: als je maar niet in huis rookt, dat vind ik vies. Nog steeds kun je sigaretten gewoon in de supermarkt kopen, waar je brood en drinken koopt. Alsof het heel normaal is. Daardoor denkt men: het zal wel meevallen.'

Ficq stopte op haar 45ste 'cold turkey' met roken. Het is bijna niet te doen, zegt ze. Maar ze voelde dat ze iets 'kapotrookte'. 'Ik wilde stoppen. Om dat te bereiken heb ik iedereen, echt iedereen die ik ken, verteld dat ik ging stoppen. Ik ben een beetje een trots mens, dus toen móést ik wel. Maar ik heb een jaar op mijn handen gezeten. Ik was van slag, kon me slecht concentreren en miste mijn troostmomentjes als ik boos of gefrustreerd was, want voor die tijd ging ik op zulke momenten roken. Stoppen is echt bijna niet te doen.'

Tegenwoordig moeten fabrikanten rokers waarschuwen voor de schadelijke gevolgen.

'Dat komt niet aan. Een verslaafde wil dat gewoon niet horen. Ik wilde dat ook nooit horen. Ik dacht: flikker op. Gun mij m'n sigaretje. Nota bene Jet Bussemaker, oud-staatssecretaris van Volksgezondheid, zei vorig jaar nog bij Pauw: gun ze toch hun pleziertje. Ze zei dat gewoon op tv. Een pleziertje waar in Nederland 20 duizend mensen per jaar aan sterven, één mens per half uur.

'Het helpt niet om tegen een verslaafde te zeggen dat twee op de drie rokers dood gaat aan tabak. Daarbij gaat het niet alleen om longen of kanker. Je wordt er impotent van, het bevordert kinderloosheid bij vrouwen, het tast je dna aan. Als je dat als fabrikant weet en je maakt je product toch zo verslavend mogelijk, dan ben je toch gewoon een crimineel? Of zie ik dat nou verkeerd? Ik vraag me af hoe je überhaupt jezelf in de spiegel kunt aankijken als je voor die industrie werkt.

'Rokers geven zichzelf ten onrechte altijd de schuld. Dat deed ik ook. Je maakt jezelf wijs dat je kunt stoppen wanneer je wilt, maar dat je het gewoon nog niet wilt. Een typisch verslaafdenargument. Want als je eerlijk bent, wil je nog niet stoppen, omdat je weet dat je het niet kunt, omdat je er geen controle over hebt.

'Juridisch vertaal ik dat met: rokers worden met voorbedachten rade verslaafd gemaakt aan het gif dat sigaret heet. En zo wordt een roker opzettelijk beroofd van zijn wil om al dan niet te roken.'

Dus u gaat ervan uit dat het Openbaar Ministerie tot vervolging overgaat?

'Er zijn drie mogelijkheden: het OM gaat de tabaksfabrikanten geheel vervolgen, gedeeltelijk vervolgen of seponeren. Juridisch hebben wij een panklare aangifte geleverd. Maar het OM is vrij om ook een kansrijke zaak niet te vervolgen. Daar kunnen allerlei redenen voor zijn, bijvoorbeeld dat het maatschappelijk draagvlak niet groot genoeg is, of 'politieke' redenen waardoor ze vervolging niet opportuun vinden. Het maatschappelijk draagvlak kan, met zo veel nieuwe aangevers, inmiddels geen valide reden meer zijn.'

Wat kunnen politieke redenen zijn?

'Koudwatervrees of bezuinigingen kunnen een rol spelen. Als je er eenmaal aan begint, zul je er jaren mee zoet zijn. De tabaksindustrie zal alles aan geld en middelen uit de kast trekken, let maar op. Dat zijn oneigenlijke redenen, maar het komt voor. Juridisch kan het OM er echter niet omheen dat de sjoemelsigaret consumenten oplicht met alle gezondheidsrisico's die daaruit voortvloeien. Een beer op de weg voor het Openbaar Ministerie is dat de overheid langdurig niet heeft ingegrepen op volksgezondheidsniveau. Dat zou een - overigens juridisch onjuist - argument kunnen zijn om te zeggen: dan mocht de tabaksindustrie er dus op vertrouwen dat ze niet vervolgd zou worden.'

De tabaksproducenten zeggen dus met recht dat hun product legaal is.

'Dat is het juist niet.'

Ze heft haar vinger - 'let op'.

Ficq pakt uit haar boekenkast een Tupperwarebakje met zeven pakjes sigaretten erin van verschillende merken. Ze haalt er een sigaret uit, pulkt het filter eraf en houdt dat tegen het licht. 'Kijk, in elk filter zitten minuscule, onzichtbare gaatjes op de plek waar je hem vasthoudt met je vingers of je lippen. Die gaatjes worden niet bedekt in de rookmachine van het RIVM, die moet testen hoeveel giftige stoffen erin zitten. Dus bij het testen komt zuurstof mee naar binnen waardoor het apparaat aanmerkelijk lagere waarden meet dan de roker binnenkrijgt, soms het tienvoudige.'

Ze wijst op de zijkant van het pakje Lucky Strike: 'Hier stond veertien jaar lang: 10 milligram teer, 0,8 mg nicotine. Dat mag er sinds mei 2016 niet meer op staan, omdat de Europese autoriteiten hebben bepaald dat het misleidend is. In de Tabaks- en Rookwarenwet wordt nog steeds aan de maximumuitstoot vastgehouden. Om die reden klagen we de industrie ook aan voor valsheid in geschrift.'

Ficq werd hier, in haar kantoor, op de gaatjes gewezen door Jeffrey Wigand, bekend van de film The Insider uit 1999 met Al Pacino en Russell Crowe. In die waargebeurde film is te zien hoe Wigands werkgever, tabaksproducent Brown & Williamson, hem een spreekverbod oplegt over de schadelijke effecten van sigaretten en hem bedreigt omdat Wigand vindt dat die schadelijke gevolgen wereldkundig moeten worden.

De klokkenluider adviseert Ficq nu in haar strafzaak. 'Hij liet me die gaatjes zien en vertelde me dat ze die opzettelijk aanbrengen om meer nicotine in de sigaret te stoppen dan de meetmachine meet. Ik dacht: kan niet waar zijn. Plotseling viel bij mij het kwartje: valsheid in geschrift, bedrog! Dan maak je dus een illegaal product. Dat was voor ons een superbelangrijk argument om te geloven in de haalbaarheid van een strafzaak.'

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit stelt dat die gaatjes niet verboden zijn.

'Ja, met een onbegrijpelijke redenering: schadelijke stoffen in sigaretten worden keurig gemeten zoals dat in de Tabakswet staat voorgeschreven. Niks over het gesjoemel. Onbegrijpelijk. Het RIVM heeft zijn site afgelopen najaar aangevuld met informatie over filterventilatie. Zij erkennen - en waarschuwen het publiek inmiddels - dat de gemeten schadelijke stoffen in rook van sigaretten een 'onderschatting geeft van de hoeveelheid schadelijke stoffen waaraan rokers worden blootgesteld'. Dat is toch bizar.'

Moet u wel bij de sigarettenfabrikanten zijn? Zou u het ministerie van Volksgezondheid dan niet moeten aanklagen?

'We beginnen met de sigarettenfabrikanten. De overheid geniet strafrechtelijke immuniteit. Maar ik sluit niet uit dat we later...' Ficq wil haar zin niet afmaken.

Heeft de overheid steken laten vallen?

'Natúúrlijk. Het ministerie van Volksgezondheid had op het moment dat het wist van die ventilatiegaatjes aan de bel moeten trekken. De door de overheid bepaalde maximumuitstoot is toch geen nepbepaling?

'Overigens: het feit dat de overheid de productie en verkoop van sigaretten niet verbiedt, rechtvaardigt het handelen van de fabrikanten niet. Het opzettelijk en met voorbedachten rade benadelen van de gezondheid is strafbaar gesteld. Ik hoef niet juridisch te bewijzen dat roken ziekmakend en dodelijk is, want dat zetten ze zelf op het pakje. Dus dit is eigenlijk niet eens een ingewikkelde strafzaak, wat mij betreft.'

Wat doet u als het OM de zaak seponeert?

'Dan gaan wij in gestrekte draf door naar het hof voor een artikel-12-procedure, om vervolging af te dwingen.'

De film The Insider is al bijna twintig jaar oud. Hoe verklaart u dat nooit eerder iemand de tabaksfabrikanten strafrechtelijk heeft aangeklaagd?

'Geen idee. In Israël is het wel geprobeerd maar niet tot een vervolging gekomen. Ik denk dat het te maken heeft met het feit dat rokers roken normaal vinden, dat ze zichzelf de schuld geven en de ernst niet op waarde schatten; je komt er niet van in een roes. Je gaat er niet van zwabberen en zweven zoals bij cocaïne of heroïne. Je blijft gewoon normaal functioneren. Maar de verslaving en de schadelijke gevolgen zijn veel erger dan wordt beseft.'

Heeft u een reactie van de fabrikanten gekregen?

'Niet rechtstreeks. Ze hebben in de pers gezegd: die aangevers zijn alleen maar bezig met een publiciteitsstunt. Maar ze hebben wel vier heel grote, schreeuwend dure, internationale advocatenkantoren ingeschakeld, zoals Allen & Overy, om hun belangen te verdedigen.'

Om het op te nemen tegen?

'... die kleine Bénédicte Ficq van het Falckstraatje in Amsterdam. Ik ben er niet van onder de indruk.'

Waarom niet?

'Omdat hun argumentatie niet klopt die ze bij het OM kenbaar hebben gemaakt en die ik niet deel met de pers. Ook onze finale argumentatie geef ik nog niet prijs - jaja, er is nog meer, omdat ik wat troeven in m'n zak wil houden. Maar ik heb ze bij hun ballen.'

U zei in een interview: ik ben geen groot jurist.

'Klopt.'

Ga er maar aan staan, tegen de machtige tabakslobby.

'Maar ik heb twee collega's die dat wel zijn: Christian Flokstra en Marnix van der Werf. We doen deze zaak met z'n drieën. Gelukkig hoef je in mijn vak niet per se een heel wetenschappelijk onderlegde advocaat te zijn. Je moet gewoon logisch kunnen redeneren en creatief zijn.'

Schiet in de lach: 'En dat ben ik dan weer wél.'

Meer over de tabaksindustrie

Aangifte tegen de tabaksindustrie krijgt meer en meer ondertekenaars
Is de strijd tegen het roken aan het kantelen? De aangifte tegen de tabaksindustrie krijgt meer en meer ondertekenaars, en ook in de politiek lijkt er een straffere wind te waaien.

Nederlandse kinderartsen scharen zich achter advocaat Bénédicte Ficq in aangifte tegen tabaksproducenten
Ook de Nederlandse kinderartsen scharen zich nu achter de aangifte van advocaat Bénédicte Ficq tegen vier grote tabaksproducenten. Dat maakte de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) vrijdagmiddag bekend. Na de verslavingsartsen is het de tweede medische beroepsgroep die zich mengt in de strafrechtelijke procedure.

Steun voor aangifte tegen tabaksindustrie groeit: ook Amsterdam en Utrecht doen mee
De steun voor de aangifte van Bénédicte Ficq tegen de tabaksindustrie groeit verder. Nu kondigen ook gemeenten aan er hun handtekening onder te zetten. Woensdagmiddag kwam de gemeente Amsterdam met het besluit de aangifte te steunen. Enkele uren later zei een woordvoerder van de Utrechtse wethouder Victor Everhardt dat Utrecht hetzelfde zal doen.

Ziekenhuis mengt zich in strijd tegen tabaksindustrie. Is dat wenselijk?
Wordt de zaak tegen de tabaksindustrie sterker nu een ziekenhuis zich erbij heeft aangesloten? En: hoe wenselijk is zo'n stap door een ziekenhuis?