Albert van Helden: idioot dat er nu pas een Nederlandse vertaling van Galileo's sleutelwerk verschijnt

De kijker die hij op de hemel richtte, was een Hollandse vinding. En uitgever Elsevier in Leiden gaf decennia later zijn gewaagdste boek uit, over een nieuwe blik op de kosmos. In meerdere opzichten speelden de Nederlanden een cruciale rol bij de publicatie van Galileo Galilei's eerste baanbrekende werken.

Idioot daarom, zegt wetenschapshistoricus Albert van Helden (77), dat pas vier eeuwen na dato voor het eerst een Nederlandse vertaling van Galileo's vroege sleutelwerken verschijnt. Behalve Siderius Nuncius uit 1610 ('Sterrennieuws') is dat ook zijn Brief aan groothertogin Christina uit 1615, waarin hij Copernicus verdedigt en diens idee dat de aarde om de zon draait in plaats van andersom. 'Er waren onderhand vertalingen tot in het Laps en IJslands, maar Nederlanders moesten het steeds doen met Engels, Frans, Italiaans.'

In Nederland publiceerde in 1963 popularisator Bruno Ernst een eigen vertaling van fragmenten, die gestencild werd verspreid. Van Helden, emeritus hoogleraar in Utrecht en Houston, Texas, en specialist in Galileo Galilei en de opkomst van de moderne wetenschap, moest hemel en aarde bewegen om er nog een exemplaar van te bemachtigen. Alleen al voor het onderwijs onmisbaar, zegt hij over de door hem ingeleide complete vertaling, gemaakt door Margriet Agricola (Italiaans) en Steven van Impe (Latijn).

U noemt Galileo's Siderius Nuncius een 'voetzoeker die door Europa ging'. Wat was de schok?

'Galileo schreef over onbekende planeten, over bergen en schaduwen op de maan, over bewegende manen bij planeten. Allemaal in tegenspraak met het gangbare wereldbeeld, waarin het bovenmaanse onveranderlijk zou zijn. In kerkelijke kring gingen alarmbellen af.'

Wat Galileo beschreef sloot aan bij de kosmologie van Nicolaus Copernicus, die in 1543 bedacht dat de aarde om de zon bewoog, het heliocentrisme.

'Copericus' werk was aanvankelijk geen probleem geweest omdat de uitgever van zijn theorie benadrukte dat het maar een hypothese was dat de zon het middelpunt was. Een rekenmodel. Een handig model overigens, dat de bewegingen van de planeten kon verklaren.'

De essentie telde voor de kerk niet?

'Veel mensen denken dat de kerk vasthield aan de centrale aarde omdat die centraal stond in Gods schepping. Maar het punt was meer dat de aarde het laagste stond in de hemelse hiërarchie. Alleen de hel was nog lager, zie Dante. Al het andere lag in sferen daaromheen.'

En de fysica, voor zover die al bestond in die tijd, telde die niet?

'In zekere zin juist wel. Zo was het wel een reële vraag waarom in hemelsnaam op aarde alles omlaag viel als de zon het centrale aantrekkingspunt was. Vóór Newton was dat toch een lastige vraag.'

U noemt Galileo's brief aan de groothertogin uit 1615 minstens zo belangrijk als Siderius Nuncius. Waarom?

'Het werk is vooral onder wetenschapshistorici bekend. Hij is belangrijk omdat Galileo voor het eerst zijn waarnemingen interpreteert en Copernicus verdedigt. Zo komt het conflict met de kerk op scherp te staan. Copernicus gaat in de ban, Galileo mag het er niet meer over hebben.'

En daar houdt hij zich ook lang aan.

'Hij begint te schrijven over bewegingswetten, maar mijdt de kosmologie. Tot hij in 1632 na een heldere sterontploffing en een passerende komeet een beroemde dialoog schrijft tussen een geleerde en een dwaas, over de nieuwe wetenschap van de kosmos. Lees: die van Copernicus. Hij krijgt huisarrest, tot zijn dood in 1642.'

Nu nog wordt Galileo aangehaald als onderzoeker die tegen de gevestigde wetenschap in ging. Is dat terecht?

'Een deel van het conflict met de kerk ging niet over wetenschap. Galileo was geen lieve jongen. Hij kon scherp zijn; de dwaas in de Dialogo is duidelijk de paus zelf. De zaak-Galilei is complex en genuanceerd. Daarom is het belangrijk zijn eigen woorden in goede vertaling te lezen. Met context erbij vertellen die het meest.'

_{Galileo Galilei: Kijker, Kerk en Kosmos. Uitgeverij Athenaeum.}