Grafisch ontwerper Gert Dumbar schopt graag tegen heilige huisjes: ‘Het zou allemaal zoveel beter kunnen’

Grafisch ontwerper Gert Dumbar (82) is dé grondlegger van Dutch Design. Hij was het immers, die de term al in de jaren zeventig introduceerde als titel voor een reizende tentoonstelling voor het ministerie van Buitenlandse Zaken om de wereld langs het Nederlandse ontwerp voor de publieke sector te gidsen. Dumbar was daarvan overigens zelf een grootleverancier. Instellingen als de PTT, Staatsbosbeheer, de ANWB en Aegon liet hij op een heldere en bedrijfsmatige manier – en toch benaderbaar en speels – met de burger communiceren. Hij introduceerde daarbij humor als een krachtig visueel wapen; waarmee hij ook stilistisch een grondlegger van het Nederlandse design is.

Dienstbaar aan de publieke zaak

Dumbars imposante loopbaan begon in 1963 bij Teldesign, in die tijd een toonaangevend ontwerpbureau. Na zijn vertrek (met slaande deuren) richtte hij in 1977 zijn eigen Studio Dumbar op. Het enfant terrible van het Dutch design, zo staat hij ook bekend, vanwege de gretigheid waarmee hij tegen heilige huisjes schopt. Het huidige politielogo − een waakvlam boven een wetboek – vond een designcriticus bij de introductie meer iets voor ‘de kinderpolitie in Legoland’. Dumbar haalt er nog steeds zijn schouders over op: ‘Hoe meer ik word neergesabeld, hoe lekkerder ik het vind.’

Al is hij altijd trouw gebleven aan het functionele principe dat design dienstbaar moet zijn aan de publieke zaak. ‘Modernism with a smile’, noemt hij zijn onnavolgbare stijl. ‘Dat heb ik opgepikt tijdens mij studie aan de Londense Royal College of Art begin jaren zestig. Het was de tijd van popart en popmuziek. Ian Dury was een stapmaatje van me, die is later nog wereldberoemd geworden.’ Maar de grap mag nooit de boodschap overheersen, zegt hij streng. ‘Ontwerp moet esthetische duurzaamheid hebben.’

Die missie is geslaagd, want Gert Dumbar bepaalt al een halve eeuw lang het aanzien van Nederland, tot het ontwerp van het officieuze staatslogo, een blauw vierkant met daarin een witte leeuw, aan toe. Maar ook de opvallende ‘striping’ van de politieauto’s en ambulances in krachtige kleuren en de zwierige affiches voor het Holland Festival komen uit zijn pen.

Ingezakte damesschoen

In 1966 introduceerde hij de knalgele NS-trein – ‘voordat The Beatles met hun Yellow Submarine kwamen’, zegt hij erbij. Het bijbehorende NS-logo werd door de toenmalige directie afgedaan als een ingezakte damesschoen. Nog steeds schiet hij – verbaal – uit de heup. ‘De spoorwegen hebben een update nodig. In treinen zouden bibliotheken en zelfs een volksuniversiteit kunnen zitten. Alle commercie op de stations moet plaatsmaken voor cultuur. En waarom kunnen de raampjes niet meer open? Het zou allemaal zoveel beter kunnen. Ach ja, de politiek.’

Maar genoeg over vroeger. Wat hij nu doet is immers veel interessanter en innovatiever dan die hele carrière bij elkaar, aldus Dumbar zelf. Sinds 2006 is hij docent aan de KABK in Den Haag, de kunstacademie waaraan hij zelf ook ruim zestig jaar geleden studeerde. ‘Meneer Dumbar wacht op u in de Gispen-zaal’, klinkt het routineus bij de receptie. Aan de grote vergadertafel ontvangt hij alsof het zijn huiskamer is.

Na een korte terugblik – ‘het verplichte nummertje’– vouwt hij zijn laptop open om te laten zien hoe hij studenten van alle KABK-afdelingen laat samenwerken met studenten van het Conservatorium onder de naam Soundcape. ‘We hebben een opera gemaakt waarbij de kostuums de muziekinstrumenten zijn.’ Uiteraard speelt zijn tegendraadse humor daarbij een prominente rol. ‘Kijk, een pianootje van sloophout met muizenvallen als toetsen.’ Schaterend: ‘Hier, een orgel met twee tosti-ijzers als voetpedalen.’ Maar zoals altijd bij Dumbar staat de grap in dienst van zijn boodschap. ‘Net even verder kijken dan je neus lang is, daar gaat het om.’

Schrijver: Franz Kafka

‘Het werk van Kafka bestaat uit heldere zinnen waarin elk woord to the point is, en is na honderd jaar nog steeds actueel. Sterker nog, de overheid lijkt steeds krankzinniger te worden, kijk naar de toeslagenaffaire. Ik heb zelf veel te maken gehad met de overheid en ongelooflijke stroperigheid ervaren. Er kan niks en er mag niks. En als je na vijven op vrijdag iemand wil spreken, vergeet het maar, de goeden daargelaten.

Dan hebben de Engelsen het met hun omschrijving van public servants toch beter begrepen. Een dienaar van de publieke zaak, zo moet het zijn. De overheid moet scherp in de gaten worden gehouden, dat is inmiddels een lange familietraditie. Mijn voorouders hebben als patriotten in de Bataafse republiek het koningshuis geprobeerd af te schaffen. Ikzelf ben daar niet tegen overigens, althans niet op dit moment.’

Kunststroming: Absurdisme

‘Humor is een krachtig communicatiemiddel dat taalbarrières overstijgt, mits goed gedoseerd uiteraard. En het kan zaken ter discussie stellen. De Franse dichter Alfred Jarry is een wegbereider van het dadaïsme met zijn patafysica. Dat is de absurdistische pseudowetenschap van het ordenen van het ongeordende, waarin regels belachelijk worden gemaakt. Ik doceer dat nu aan mijn studenten.

In de jaren veertig in de Verenigde Staten werd het absurdisme in de film geïntroduceerd, in Hellzapoppin’. Het verhaal is onnavolgbaar, maar bevat allerlei nieuwe snufjes, zoals het doorbreken van de vierde muur waarbij acteurs in de camera kijken en het publiek rechtstreeks aanspreken. Wellicht is het voor de huidige begrippen wat traag, en ook nog eens zwart-wit. Daarom nog een tip, die korter is bovendien: The Ministry of Silly Walks, de sketch van Monty Python. Totale onzin maar ook een scherpe weergave van wat er bijvoorbeeld in Brussel gebeurt. Over Kafka gesproken!’

Product: Citroën 2CV

‘Ik waarschuw vast: ik ben een francofiel. De Lelijke Eend is van een ongekende schoonheid en tegelijkertijd een echte volksauto. Je kunt het dak eraf halen en de achterbank eruit, zodat je er bij regen in kunt picknicken. Met die olijke koplampen ook. Toen de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog de Citroënfabriek bezetten en ze de eerste prototypes van de 2CV zagen, hebben ze die ter plekke vernietigd. Ze konden het niet hebben dat de Fransen een betere volksauto hadden ontwikkeld. De Kever oogt degelijk en lomp vergeleken bij de Eend, die bovendien een superieure vering heeft.

Het zuinige en lichtgewicht autootje doet het ook veel beter in de bergen. Weet je wat trouwens van eenzelfde schoonheid is? Het Michelinmannetje. Dat is een uniek logo, dat niet alleen werkt als plat vlak, maar ook als ruimtelijk object. Het is het enige logo dat ik ken dat ook kan lopen en zelfs fietsen. En het gaat al een eeuw mee zonder aan zeggingskracht te verliezen.’

Schilder: Fernand Léger

‘Ik heb mij eind jaren vijftig aangemeld voor een studie schilderkunst. Ik was daar niet onverdienstelijk in, maar heb mij door fotograaf en grafisch ontwerper Paul Schuitema – een modernist pur sang, mind you – laten overhalen om grafisch ontwerp te studeren. Toch is schilderkunst altijd mijn grote inspiratie gebleven. De Franse constructivist Fernand Léger was net als de Duitsers en Russen in de jaren twintig geïnspireerd door een nieuwe tijd. Zijn werk heeft een sterke dynamiek en veel beweging. In tegenstelling tot zijn tijdgenoten gebruikte hij ook frisse en levendige kleuren. Hij maakte schilderijen en beeldhouwwerken, maar ook architectuur, een balletuitvoering en hij werkte mee aan films. Moet je je voorstellen hoe radicaal nieuw dat toen was.’

Natuur: bos bij museum Voorlinden

‘Ik maak graag lange boswandelingen. De natuur is zo ongelooflijk verfijnd. Als je alleen al kijkt wat er vlak boven de grond leeft aan insecten, kleine knaagdieren, paddestoelen, planten, mossen en natuurlijk de bomen zelf. De natuur zal zich altijd herstellen, zodra wij er met onze fikken weer afblijven. Een favoriet is het bos achter museum Voorlinden in Wassenaar. Maar dan niet dat stuk dat hoort bij het museum waar ze van die beelden hebben neergezet. Alsof de natuur dat nodig heeft. Ik neem vaak pen en papier mee om te tekenen.’

Muziek: gamelan

‘Ik houd van wereldmuziek. Muziek uit Afrika of de swamp blues uit het Zuiden van de VS heeft een rauwe energie die direct je emoties raakt. Westerse muziek vind ik ook prachtig, maar dat is vaak zo bedacht. Letterlijk gecomponeerd. Het meest bijzonder vind ik gamelan, de traditionele volksmuziek uit Indonesië. Deze muziek hoorde ik daar in mijn vroege jeugd. Het heeft een afwijkende toonschaal en verfijnde ritmes die voortdurend verschuiven. Het heeft ook geen schrift, maar wordt overgeleverd van meester op gezel. Er is een vrolijke variant en een serieuze. Vooral die laatste komt niet alleen fysiek binnen, maar heeft voor mij ook een diepe filosofische laag. Niet voor niets heeft componist Philip Glass zich erdoor laten inspireren.’

Ontwerper: Otto Neurath (1882-1945)

‘De Oostenrijker Otto Neurath (ook filosoof, socioloog en econoom, red.), die in de jaren dertig voor de nazi’s was gevlucht, begreep als geen ander de waarde van een krachtig beeld. ‘Words divide and images unite’, is een van zijn uitspraken. Hij was aan het begin van de vorige eeuw de ontwerper van de eerste pictogrammen. Dat is het verschil tussen een ontwerper en een vormgever, die laatste geeft slechts een vorm aan iets wat er al is. Een ontwerper creëert iets wezenlijks nieuws, als een uitvinder.

Neurath vond dat iedereen moest kunnen weten hoe de maatschappij in elkaar steekt, bijvoorbeeld de omvang van de landbouw of de verschillende geloofsovertuigingen. Om zulke complexe informatie begrijpelijk te presenteren ontwikkelde hij een wetenschappelijke methode. Wat we nu big data noemen, werd weergegeven met simpele tekens. Met ontwerper Gerd Arntz, die ook was gevlucht voor de nazi’s en na de Tweede Wereldoorlog in Den Haag neerstreek, heeft Neurath dat systematisch uitgewerkt tot een grafische taal van duizenden pictogrammen.’

Ontwerp: London Underground Map

‘De metroplattegrond van Londen is al negentig jaar in gebruik en in al die tijd minimaal aangepast. Een uitgebreid netwerk van metrolijnen die kriskras door elkaar kronkelen is inzichtelijk gemaakt door alleen horizontale, verticale of schuine lijnen met een exacte hoek van 45 graden te gebruiken. Elke metrolijn heeft een herkenbare kleur. De afstanden en de locaties van de haltes komen niet overeen met de geografische werkelijkheid. Daarmee is een compleet nieuwe plattegrond geïntroduceerd.’

Ontwerper Harry Beck baseerde zijn plattegrond op een elektrische schakelkast. Het werd bij de introductie in 1933 verfoeid als te radicaal. Hetzelfde overkwam Dumbar toen hij in 1967 zijn nieuwe huisstijl voor de NS aan de directie presenteerde. ‘Dat ontwerp hebben ze eerst een jaar in een la gehouden. Vervolgens waren er machinisten die niet wilden rijden in ‘de gele banaan’, zoals zij dat noemden’, zegt hij met zichtbaar genoegen. Onderdeel van de NS-huisstijl was een plattegrond van Nederland met daarop alle spoortracés en stations. ‘Die is inderdaad geïnspireerd op de Londense metroplattegrond. Mijn plattegrond is overigens minder radicaal, want daarin zie je de letterlijke vorm van Nederland en geen schematische weergave, zoals die van Londen.’

Letter: Akzidenz-Grotesk

‘Letters zijn van groot belang voor visuele communicatie. Het lettertype moet zorgen voor een goede leesbaarheid, en je kunt er een sfeer mee neerzetten die de boodschap versterkt. Mijn favoriet is de Akzidenz-Grotesk, een letter die al meer dan honderd jaar oud is en nog steeds staat als een huis. Volgens mij is niet eens bekend wie de ontwerper is. Hij is stoer en recht voor z’n raap maar toch ook sierlijk.

Vergeleken daarbij is de Helvetica toch een chocoladeletter. Een nepletter is dat, een slap aftreksel van de Grotesk. Als ik hier op de academie langs het lokaal voor typografie loop, steek ik soms mijn hoofd door de deur en roep ik alleen keihard: ‘No Helvetica!’’ Met pretogen: ‘We kunnen er straks wel even langslopen…’