Voetballen zonder fans: wie krijgt er vleugels in de Bundesliga, welke spits verkrampt?

Zaterdag wordt de Bundesliga hervat zonder publiek. Geen aanmoedigingen, geen fluitconcerten. Voor wie moeten de spelers nu door het vuur gaan?

De sportwereld omarmt het alsmaar meer als de ontsnappingsroute uit de wurggreep van het coronavirus: wedstrijden zonder publiek. De Amerikaanse basketbalprofs bereiden zich erop voor. De Franse tennisbond houdt een Roland Garros dit najaar voor lege tribunes voor mogelijk. In de speculaties over het al of niet doorgaan van de grote wielerwedstrijden keert de optie van het weren van toeschouwers bij start en finish en op heuvels en bergpassen geregeld terug. Het moet maar zo als het niet anders kan.

In Duitsland wordt topsport achter gesloten deuren dit weekeinde al de nieuwe werkelijkheid. Als eerste land in Europa wordt daar de voetbalcompetitie hervat, met zaterdag als blikvanger meteen de kraker in de Kohlenpott, de beladen confrontatie tussen de twee grootste clubs in het Ruhrgebied, Borussia Dortmund en Schalke 04. Plaats van handeling is het Signal Iduna Park, het voormalige Westfalenstadion. Dat biedt in betere tijden plek aan 80 duizend fanatiek meelevende supporters.

Wat doet het met topsporters als ze in nagenoeg volmaakte stilte hun vaardigheden moeten gaan etaleren? Worden ze er misschien wel beter van, dankzij de nu hoorbare aanwijzingen vanaf de bank of van medespelers, en zonder de toejuichingen die ze overmoedig kunnen maken en de vijandige spreekkoren die de angst in de benen jagen? Je uiterste best doen, meer is niet nodig. Of wegen de aanmoedigingen toch vooral op de toppen van je kunnen te presteren zwaarder en wil je graag aan anderen laten zien wat je allemaal in huis hebt? Helemaal onopgemerkt blijft het toch niet: de acties bereiken via de tv-camera’s een miljoenenpubliek.

Showman of zombie?

De antwoorden op bovenstaande vragen zijn volgens sportpsychologen niet eenduidig. Er zijn atleten die er makkelijk overheen zullen stappen, anderen zullen gebukt gaan onder het gemis van publiek. Nico van Yperen, hoogleraar sportpsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, plaatst voor een beter begrip twee olympisch kampioenen naast elkaar. ‘Usain Bolt maakte er voor en na zijn sprints altijd een hele show van. Hij speelde echt met het publiek, hij dreef op de golven van energie die hij van de tribunes voelde komen. Zwemmer Michael Phelps kwam als een soort zombie binnen, koptelefoon op, badjas aan, volledig in zichzelf gekeerd. Ik geloof niet dat het hem veel uitmaakte of er iemand zat. Die leefde in zijn eigen wereld. Maar beiden leverden uitzonderlijke prestaties.’

Zijn collega Rico Schuijers, gewezen begeleider van de nationale schaatsselectie en vroeger prestatiemanager bij NOCNSF, maakt een onderscheid tussen ‘taakgerichte’ en ‘egogerichte’ sporters. De een probeert zichzelf te verbeteren, de ander wil liever de concurrentie verslaan. De eerste categorie zal ook voor lege stoelen goed kunnen gedijen. ‘In het turnen heb je er een omschrijving voor: trainingsmeisjes en wedstrijdmeisjes. Sommigen lukt alles in de voorbereiding, maar blijken telkens te zenuwachtig als het er echt om gaat. En je hebt er die helemaal niet fanatiek oefenen maar juist in competitie het beste in zichzelf naar boven kunnen halen. Die kicken juist op publiek.’

Een Duitse vakgenoot, Hans Dieter Hermann, rekent er alvast op dat de spelers in de Bundesliga extra gemotiveerd het veld zullen betreden. ‘De hele voetbalwereld kijkt nu naar Duitsland.’ Maar ook hij verwacht verdeelde reacties. ‘Er zijn spelers die opbloeien als ze in een vol stadion spelen, die zullen het lastig krijgen. Er zullen spelers die al snel in een normale competitiemodus komen. Er zijn spelers die altijd vol gas gaan en zelfs een trainingspartijtje altijd willen winnen, ongeacht de omstandigheden. En misschien gaan we zelfs een vierde groep ontdekken: spelers die minder druk voelen omdat er amper toeschouwers zijn en daardoor vrijer kunnen voetballen.’

Rol van het publiek

Dat publiek hoe dan ook van invloed is, zal door weinigen wordt betwist. Er bestaan begrippen voor. Sociale facilitatie is de neiging beter te presteren als er anderen in de buurt zijn. De tegenhanger is sociale inhibitie: je kunt er slecht tegen als je op de vingers wordt gekeken. Op de Vlaamse radio verklaarde sportpsycholoog Jef Brouwers dat voetballers zonder twijfel sterker gaan spelen als ze worden aangemoedigd. ‘Als je versterkt wordt in wat je goed doet, ben je gelukkiger dan wanneer je niets doet. Geliefd worden is de essentie van de mens, uiteindelijk.’

Amerikaans onderzoek uit 2005 registreerde dat supporters teams kunnen motiveren. Dat doet zich vooral voor op de zogeheten dode momenten. Als de aanhang zich dan roerde met strijdkreten en getrommel, kon worden vastgesteld dat spelers een tandje bij schakelden.

Het kan ook de andere kant op gaan. Van Yperen noemt als voorbeeld voetballer Jan Wouters, die in wedstrijden gedrag vertoonde ‘dat hij niet bij zichzelf herkende’, denk vooral aan de moedwillige elleboogstoot in het gezicht van Paul Gascoigne tijdens de interland tegen Engeland op 28 april 1993.

Tennisster Kiki Bertens ergert zich al gauw aan toeschouwers, stilte op de tribunes tijdens de slagenwisselingen behoort tot de mores van haar sport. Ze heeft wel eens gezegd dat ze liever op achterafbaantjes speelt dan op centrecourts.

Anfield zweept op

Er is ondersteunend bewijs voor de kracht van de twaalfde man. Brouwers haalde op de radio een onderzoek aan in de Premier League naar het bestaan van het thuisvoordeel. ‘Supporters van Liverpool worden altijd de beste ter wereld genoemd. Uit speekseltesten van de voetballers na een thuiswedstrijd op Anfield bleek dat hun testosterongehalte opmerkelijk hoger lag dan dat van de tegenspelers. Dat zou het gevolg zijn van de ambiance die de Liverpool-aanhangers brengen. Daardoor gaan de spelers er nog meer voor.’

Zijn Nederlandse collega’s kennen dat onderzoek niet, maar Schuijers noemt de resultaten ‘aannemelijk’. ‘Zo’n kolkend stadion veroorzaakt toch een vibe. Je voelt geen pijn meer, je gaat maar door. Je krijgt direct feedback van wat je doet. Maar er zijn ook voorbeelden dat de druk van het thuisspelen ertoe leidt dat ploegen juist slecht presteren, dat ze verstijfd van angst aan de wedstrijd beginnen.’ Dit zou zich vooral voordoen bij krachtmetingen waarin een definitieve beslissing op het spel staat. Van Yperen plaatst ook een kanttekening. ‘Een teveel aan testosteron kan ook averechts werken. Je raakt te opgefokt, je wordt te agressief. Daar wordt het spel meestal niet beter van. Je moet ook momenten van rust weten in te bouwen.’

Kwestie van concentratie

Cruciaal voor optimaal presteren is in hoeverre de sporter zijn concentratie weet te bewaren, ook al kijkt er niemand. Schuijers verwijst naar de aandachtscirkels uit de koker van de Duitse sportpsycholoog en hoogleraar Hans Eberspächer. In de kern ervan weet de atleet precies hoe en wanneer hij moet handelen. Alle gedachten verder naar buiten moet hij zien uit te bannen. Gedachten over hoe sterk de tegenstander is en of de scheidsrechter wel eerlijk fluit, betekenen alleen maar ongewenste afleiding.

Schuijers: ‘Spelen in een leeg stadion zou je ook in zo’n cirkel kunnen plaatsen, met als thema dat het nu niet gaat zoals het eigenlijk hoort te zijn. Wat raar is dit, zo te spelen. Als je zes of zeven keer jezelf voorhoudt dat er geen bal aan is op deze manier, dan heeft dat onvermijdelijk een slechte invloed op je prestatie. Dan ben je met andere zaken bezig.’ Van Yperen: ‘Eigenlijk zou je helemaal terug naar het begin moeten, waarom je ooit bent begonnen met sporten: die intrinsieke drive zien te vinden, je beroepen op je passie. Je moet maar even vergeten dat je intussen gewend bent geraakt aan volle stadions.’

Wat zouden ze de spelers van de Bundesliga bij hun rentree op het veld adviseren? Schuijers: ‘Ik zou ze de eerste wedstrijd gewoon maar eens laten meemaken. Kijk maar wat er gebeurt. Daarna moet je bespreken hoe het is bevallen en wat er beter zou kunnen. Als iemand het lawaai mist, zou je hem voorafgaand aan de wedstrijd op een koptelefoon naar het geluid van een vol stadion kunnen laten luisteren om ze toch in de sfeer te brengen.’

Van Yperen: ‘Ik zou ze van tevoren proberen bloot te stellen aan de situatie. Hou er bijvoorbeeld rekening mee dat een medespeler je voor iedereen hoorbaar voor klootzak kan uitmaken als je een mislukte pass geeft. Dan word je niet verrast, dan kun je er makkelijker niks van aantrekken. Ga nog bewuster om met selftalk. Kop erbij houden. Richt je op de volgende bal.’

Hij wijst nog op een andere nieuwigheid die de spelers voor de kiezen krijgen: naast het acteren voor lege stoelen moeten ze de komende weken en mogelijk wel maanden fysiek contact tot het uiterste beperken. Bij voorbeeld niet samen juichen of ploeggenoten omhelzen. Zullen ze afzien van het geduw en getrek in het strafschopgebied bij het nemen van een hoekschop? Onderzoekers van de universiteit in Aarhus, Denemarken, berekenden onlangs dat in tijd gemeten de risico’s van virusoverdracht niet heel groot zijn. Ze volgden 14 wedstrijden in de Superliga, de hoogste divisie in het Deense voetbal, en berekenden dat van de 90 minuten speeltijd een speler gemiddeld anderhalve minuut in de directe nabijheid van een ander verkeert.

Van Yperen: ‘Het spelen in lege stadions is al eerder vertoond, als straf voor ongeregeldheden. Maar spelen volgens dit soort voorschriften is voor iedereen voor het eerst. Ik ben heel benieuwd of ze erin slagen echt van elkaar af te blijven.’