Na het ontslag van Koeman en Van Bommel: kan de Nederlandse trainer nog wel een buitenlandse topclub aan?

Dat je club Barcelona ruim een miljard euro schuld heeft en de voorzitter al maanden aanstuurt op je ontslag. Dat supporters na weer een nederlaag op je auto rammen, terwijl je vrouw angstig naast je zit. Omgaan met dat soort ophef leer je niet op de trainerscursus van de KNVB. Het overkwam Ronald Koeman, die donderdag is ontslagen en voorlopig alleen behoefte heeft aan rust.

Dat je op een dag in je kantoortje zit met huilende werknemers over de vloer. Wat zeg je? Wat zeg je niet? Ook dat leer je niet tijdens de opleiding tot trainer. Jaap Stam, vorige maand ontslagen bij Cincinnati, vertelt deze anekdote over de veelomvattendheid van het trainersvak. Hij kan ‘een encyclopedie’ vullen met wat hij heeft meegemaakt als trainer; een ervaringsvak waarbij zelfs ervaring geen garantie is voor succes. Die ervaring is bovendien anders dan opgedaan tijdens het relatief zorgeloze bestaan als topvoetballer dat Ronald Koeman en Jaap Stam leidden.

Geen zekerheid

Koeman, Stam en Mark van Bommel, drie voormalige topvoetballers, zijn binnen ruim een maand ontslagen. Peter Bosz en John van den Brom, bij Olympique Lyon en Racing Genk, zijn nog de enige Nederlandse trainers in de buitenlandse ‘top’. Beiden staan in de middenmoot. Of je nu voorheen aanbeden bent om je spel, dan wel een jonge, ambitieuze oefenmeester die de weg der geleidelijkheid volgt; zekerheid over je baan ontbreekt.

In een reconstructie van het ontslag na een paar maanden schrijft het Duitse blad Sport Bild dat Van Bommel slecht kon omgaan met een reeks nederlagen. Hij had moeite om spelers kritisch aan te spreken en de sfeer positief te houden. De clubleiding wilde dat hij terugkeerde naar het speltype van vorig seizoen: fel druk zetten, de bal veroveren en zo snel mogelijk op doel schieten. De trainer wenste vast te houden aan zijn ideeën met meer voetbal op balbezit.

De vereniging Coaches Betaald Voetbal bestaat 25 jaar en bracht een boek uit: Hollandse Meesters, een ode aan de Nederlandse voetbalcoach. Directeur Mario Captein in het voorwoord: ‘Ons trainersgilde heeft het voetbal door de tijdgeest geloodst en Nederland mede op de kaart gezet. Uitvinders van het totaalvoetbal, eigenwijze avonturiers, meesters van de tactiek.’

Geen gidsland meer

Van al die lof op het mondiale gidsland is op het eerste oog weinig over. Ja, de oudgedienden Dick Advocaat en Bert van Marwijk zijn bondscoach in landen met een dubieuze signatuur; Irak en de Verenigde Arabische Emiraten. Hier en daar is een trainer te vinden bij een kleinere club, of een assistent als Pepijn Lijnders (Liverpool) en Willem Weijs (Anderlecht). Captein, woensdagochtend: ‘Het gemiddelde is drie Nederlandse hoofdtrainers in topcompetities. Dat is een golfbeweging. Soms is er een uitschieter naar zeven of acht. We zitten nu op drie: Bosz, Van den Brom en Koeman.’ Een paar uur later is Koeman ontslagen.

Opvallend is dat veel voormalige topvoetballers die trainer werden, zonder werk zitten of zijn gestopt. Van de ploeg van 1988, winnaar van het EK, is na het afscheid van Koeman niemand nog trainer in de top. Ruud Gullit analyseert voor tv, net als Marco van Basten, die concludeerde dat hij geen goede trainer was. Frank Rijkaard geniet van het vrije leven. Jan Wouters is assistent bij Fortuna, aangetrokken door Sjors Ultee, de theoretisch onderlegde trainer nieuwe stijl, die zoekt naar stafleden die de kleedkamer doorgronden. Eerst haalde hij Rob Alflen, nu Wouters. Erwin Koeman is trainer van Beitar Jerusalem en John van ’t Schip, reserve destijds, bondscoach van Griekenland.

Van de ploeg van 1998, vierde op het WK, is Frank de Boer, die alleen succes vierde bij Ajax, deze zomer voor de vierde keer op rij ontslagen, nu als bondscoach van Oranje. Vorige week zei hij in praatprogramma Rondo: ‘Als Matthijs de Ligt geen rode kaart had gekregen tegen Tsjechië, hadden we gewonnen.’ Alsof het zo simpel is. Jaap Stam is ontslagen bij Cincinnati. In de echte top werkt niemand van de klas uit 1998 momenteel als hoofdtrainer, al willen Phillip Cocu en Giovanni van Bronckhorst wel weer ergens aan de slag.

Verkorte cursus

Ze weten inmiddels dat het trainerschap meer behelst dan een goede loopbaan als prof en een snelle cursus daarna. In het verleden genoot menig voormalig topspeler het voordeel van de verkorte cursus. De voetballer hoefde je immers niets te leren over voetbal. Die moest alleen zijn theoretische en didactische vaardigheid opvijzelen. Zo simpel is het niet. Een training geven, groepsprocessen beïnvloeden, de media bespelen, alles vraagt meer specialisme dan het ‘eendimensionale’ vak van topvoetballer, voor wie alles wordt gedaan en geregeld.

Foppe de Haan was jarenlang docent bij de KNVB, zoals ook Louis van Gaal en Guus Hiddink eens docenten waren. De Haan noemt het trainerschap een ervaringsvak, waarbij voor de een ervaring iets anders is dan voor de ander, want hoe jong ze ook zijn: trainers als Tuchel (Chelsea) en Nagelsmann (Bayern) spotten met elke wetmatigheid. Ze stapten zeer jong in het vak, zonder loopbaan als speler, en ze doen het goed. Ze zijn blijkbaar bovengemiddeld intelligent, modern en communicatief vaardig.

De Haan: ‘Frank Rijkaard liep eens stage bij mij in Heerenveen. Na een half uur stopte hij met de training. Hij wist niet meer wat hij verder moest doen.’ Rijkaard compenseerde de lacunes door bij Barcelona een succesvolle combinatie te vormen met Henk ten Cate, een uitstekende veldtrainer. De Haan geniet nu van de zorgvuldige opbouw van de loopbaan van Kees van Wonderen (Go Ahead) en Ruud van Nistelrooij (Jong PSV).

Gevarieerd beeld

De KNVB heeft de verkorte cursus voor ex-profs afgeschaft. ‘Trainer is een totaal ander beroep dan voetballer’, aldus Thomas van der Staak, manager van de KNVB Academie. De toelatingseisen zijn veranderd. In het verleden was een matrix bepalend. Wie op niveau had gevoetbald, kreeg een hoop punten en had grote kans dat hij werd aangenomen op de hoogste cursus, Uefa Pro. Die tijd is voorbij. Voor de toelating zijn er gesprekken. Er zijn centrale bijeenkomsten in Zeist en de cursisten werken in stages bij clubs, waar ze een praktijkbegeleider krijgen en een ontwikkelingsprofiel. De huidige cursus biedt een gevarieerd beeld. Redelijk bescheiden voetballers van voorheen als Ivar van Dinteren en Leeroy Echteld, het fenomeen uit het zaalvoetbal Edwin Grünholz en onbekenden als Roeland ten Berge (trainer Heerenveen vrouwen) en Robbie Servais, assistent-trainer bij MVV.

Dennis Demmers, hoofddocent Uefa Pro: ‘Ze ontwikkelen hun eigen visie tijdens de opleiding, maar uiteindelijk begint het leven van de trainer pas na het behalen van het diploma. We willen dat de aanstaande trainer zich vooral afvraagt wie hij is, wat de valkuilen zijn en wat hij nodig heeft.’

Willem Weijs, die zijn diploma haalde in de vorige cursus, was even hoofdtrainer van NAC, een complexe club. ‘De directie kwam afspraken niet na. Dat leer je ook niet op de cursus.’ Hij is nu assistent van voormalig topspeler Vincent Kompany bij Anderlecht en noemt zichzelf een ‘goede kopieermachine’. Alles wat hij ziet en leert slaat hij op, om het te overgieten met ‘een eigen sausje. Ik ben vijftien jaar geleden bij de jongste jeugd begonnen en ik maak nog elke dag fouten. Daarvoor moet je openstaan. Als je dat niet doet, word je nooit een goede trainer. De oud-topvoetballer denkt misschien dat hij het al weet. Alleen: zo werkt het vak niet meer. Uitzonderingen als Guardiola daargelaten.’

Grote staf

Bij Anderlecht zag hij in de catacomben een elftalfoto uit de tijd van Jan Boskamp als hoofdtrainer, van 1993 tot 1997. Op de foto staat één ander staflid. Tegenwoordig bestaat de begeleiding soms uit tegen de dertig personen, net als de spelers van allerlei pluimage. ‘Als je niet erkent dat het vak totaal is veranderd, heb je in een grot geleefd.’

Weijs vermoedt dat het huidige succes van de Nederlandse clubs in de Europese toernooien te danken is aan trainers die jarenlang in allerlei geledingen van het voetbal ervaring opdeden en kennis verslonden: Erik ten Hag bij Ajax, Thomas Letsch bij Vitesse, Roger Schmidt bij PSV, Arne Slot bij Feyenoord en Pascal Jansen bij AZ. Geen van allen had een grootse loopbaan als speler. Kijk sowieso in de eredivisie, met vooral voormalige middenvelders en verdedigers als trainer, met een soms zeer bescheiden loopbaan als voetballer. Mannen die het spel zagen, in wie altijd al een beetje een trainer schuilde.

Henk Fraser is qua interlands recordhouder in de eredivisie, met zes, eentje meer dan Kees van Wonderen van Go Ahead. De Nederlander die internationaal het meeste respect afdwingt is Erik ten Hag, die al twintig jaar trainer is en vrijwel elke afdeling heeft gezien. Opvallend, of juist niet, is dat hij assistenten heeft met een loopbaan in de absolute top als voetballer: Michael Reiziger, Winston Bogarde, Richard Witschge. Weijs: ‘De enige oplossing is geschikte mensen opleiden. Man, vrouw, zwart, wit. Met de bereidheid om te leren, een traject te volgen en ervaring op te doen.’ Jaap Stam: ‘In principe wil ik gewoon door als trainer. Ik denk dat het vak bij me past.’