'Jij bedrijft de politiek, dan doe ik de opstelling'

In sportief opzicht is Bert van Marwijk op de lange kwalificatieweg naar het WK voetbal in Rusland (2018) verder dan Danny Blind, de bondscoach van het Nederlands elftal. De Limburger ontmoet intussen andersoortige kritiek. Hij is bondscoach van Saoedi-Arabië, waar jaarlijks tientallen mensen worden geëxecuteerd, vaak door onthoofding en zonder fatsoenlijk proces, waar een kritische blogger stokslagen krijgt, waar vrouwenrechten marginaal zijn.

Dick Advocaat ruilde het tonnetje salaris als assistent-bondscoach van het Nederlands elftal onlangs in voor de miljoenen van Fenerbahce uit Turkije, waar na de recente militaire coup tienduizenden ambtenaren zonder weerwoord zijn ontslagen omdat ze aanhangers van president Erdogans tegenstander Gülen zouden zijn.

Ruud Gullit, eens de vriend van links Nederland door zijn omhelzing met Nelson Mandela, vertrok in 2011 opeens naar Tsjetsjenië, naar de club van de verguisde, gewelddadige leider Ramzan Kadyrov, tevens baas van Terek Grozny. Gullit had gewoon het geld nodig, bleek later.

Guus Hiddink was in 2008 bondscoach van Rusland op het EK, weliswaar vóór de affaire met de MH17, vóór de inval op de Krim, vóór de nieuwe 'Koude Oorlog' dus. Maar toch. Dick Advocaat liet zich tien jaar geleden door Poetin persoonlijk overreden tot een nieuw contract bij Zenit St.-Petersburg. Frank Rijkaard was bondscoach van Saoedi-Arabië, maar hij plaatste zich niet voor het WK van 2014.

Al die trainers zijn iconen van het Nederlandse voetbal. Vier van de vijf zijn oud-bondscoach van Oranje. Kunnen zij overal werken, zonder het volk in verwarring achter te laten?

Opinieleider Johan Derksen fulmineert op tv, tijdens het programma Voetbal Inside, geregeld over Van Marwijk. Pas nog, in een ruzie met sidekick Hans Kraay. Die complimenteerde Van Marwijk met zijn twee overwinningen in de finalepoule van de Aziatische WK-kwalificatiereeks. Derksen sloeg onbarmhartig terug, en sprak driewerf schande. Het is teleurstellend en schandelijk, vond hij, dat Van Marwijk ordinair voor het geld in zo'n land gaat werken waar 'om de twee dagen iemand de doodstraf krijgt.' Mensenrechtenschendingen deren hem blijkbaar niet.

Jij de politiek, ik de opstelling

Wie heeft gelijk? Bestaat gelijk in deze? De discussie kan hoog oplopen. Guus Hiddink voert desgevraagd de homo ludens op. De spelende mens, het spelende kind. Aan de ene kant staat de politiek, aan de andere kant de sport. Zijn goed en kwaad makkelijk te scheiden?

Hiddink: 'Het is een moeilijk, boeiend thema. Welk land, welke overheid is tot op het bot zuiver?' Hiddink was tijdens het WK van 2002 bondscoach van Zuid-Korea. Hij opperde eens met beroemdheden de grens over te wandelen, zo van Zuid-Korea naar het dictatoriaal geregeerde Noord-Korea, via de gedemilitariseerde zone. Eens zien wat dan gebeurde, wat zij konden bereiken in het ontdooien van relaties.

Hij liet Noord- tegen Zuid-Korea voetballen, in een onwaarschijnlijk emotionele wedstrijd. Hij beijvert zich tegenwoordig al jaren voor de verwezenlijking van een veldje in Noord-Korea. Gewoon, een simpel trapveldje. 'De politiek zegt officieel: nee, niks daarvan. Maar het kind wil spelen, het kind denkt niet aan grenzen of onmogelijkheden.'

Sport en politiek behoren gescheiden te blijven, oordeelt menig sportman. Of, zoals voormalig bondscoach van Nigeria Clemens Westerhof eens tegen toenmalig dictator Sani Abacha zei: 'Jij bedrijft politiek, dan maak ik de opstelling.'

De Duitser Bernd Stange werd door de Duitse pers omgedoopt tot Trainer van de Duivel, toen hij op zoek naar werk een contract tekende als bondscoach van Irak onder dictator Saddam Hussein. Stange sprak liever over de kracht van het voetbal, dat nog voor wat licht zorgde in duistere jaren. Hij waarschuwde, in 2003 reeds, meermaals het Westen. De bommen op Irak zouden alleen haat zaaien en nieuwe generaties terroristen voortbrengen.

Gepolariseerde verhoudingen

Van Marwijk is op weg naar het WK. Hij speelde donderdag thuis gelijk tegen Australië (2-2), nadat al zes punten uit de eerste twee duels waren behaald. Hij weet Adrie Koster, schoonzoon Mark van Bommel en journalist Taco van den Velde aan zijn zijde. Saoedi-Arabië deelt de eerste plaats in de groep met de Australiërs, op een punt gevolgd door Japan. De nummers één en twee van de groep plaatsen zich voor het WK, nummer drie speelt een play-off.

Het geld is goed, geeft hij toe. De baan is te combineren met zijn leven thuis in het Limburgse Meerssen, want hij wil niet meer dagelijks op het veld staan. Af en toe twee interlands is prima, vaak zijn ze niet eens in het weekeinde. Hij kon naar Zuid-Korea, maar daar moest hij minimaal de helft van het jaar vertoeven. Dat wil hij niet meer. Zijn kleinzoons voetballen bij PSV en MVV, zijn kleindochter is bovenmatig getalenteerd in tennis.

'Natuurlijk heb ik nagedacht voordat ik de baan aannam.' Toch accepteerde hij het aanbod. Hij wil sport en politiek gescheiden houden. Hij ziet en merkt, als hij in Riyad of Jeddah vertoeft, dat vrouwenrechten toenemen. In het kielzog van de nationale ploeg reist zelfs een journaliste mee, vertelt hij. Hij las dat in sommige landen meer executies zijn dan in Saoedi-Arabië.

Van Marwijk ergert zich bovendien aan de persoonlijke kritiek. Rijkaard, Van der Lem, Beenhakker, ook zij waren bondscoach van het land. Critici lieten hen min of meer ongemoeid, terwijl hij de volle laag krijgt.

Van Marwijk onderschat misschien de veranderde situatie. De internationale discussie is harder, de verhoudingen zijn gepolariseerd. De wereld denkt na over de mogelijke rol van Saoedi-Arabië in de financiering van IS, of in de opleiding van haatimams.

Waar ligt de grens?

Van Marwijks zaakwaarnemer Mino Raiola is strikt. Wie zeurt om een Nederlandse bondscoach van Saoedi-Arabië, moet consequent zijn. Raiola: 'Politiek en religie staan buiten de sport. Anders moet je ook niet tegen Saoedi-Arabië willen voetballen, of een WK in Rusland willen houden. Je krijgt de kans om ergens veel geld te verdienen, en een uitdaging te krijgen in de sport. Dat staat los van het politieke klimaat in een land. Natuurlijk zijn er grenzen. Grozny is misschien anders. Maar dan mag je ook niet in Dubai trainen, of in Qatar. En eigenlijk ook niet in China, waar de mensenrechten ook niet worden gerespecteerd.

'Al die regimes staan vaak zo ver af van onze beschaving. Soms hebben ze daar niet eens in de gaten dat ze iets fout doen. Zij leven volgens hun normen, dat zijn niet onze normen. En dan moet je ook geen handel drijven met Iran en Irak.'

Shell trots op band Saoedi-Arabië

Oranje speelde gisteren tegen Wit-Rusland, ook wel de laatste dictatuur van Europa genoemd. Had dat wel gemogen? Is dat consequent? En die wedstrijd telt voor kwalificatie voor het WK in Rusland, het land dat volgens officieel onderzoek betrokken lijkt bij het neerhalen van de MH17. Is het geen tijd voor een boycot?

In Saoedi-Arabië werken duizenden Nederlanders, in redelijke anonimiteit, bij energiebedrijf Shell bijvoorbeeld. Ze zijn expat en ze wonen op compounds, vaak ver van het normale dagelijkse leven van de autochtonen. Ben van Beurden is de bestuursvoorzitter van Royal Dutch Shell. Op de site van het bedrijf staat een verslag van een feestelijke bijeenkomst in maart van dit jaar, ter gelegenheid van 75 jaar activiteit van Shell in Saoedi-Arabië. Van Beurden: 'We zijn trots op onze langdurige samenwerking met het koninkrijk Saoedi-Arabië en zijn bevolking.'

Bedrijven maken nauwkeurige risicoanalyses, voordat ze miljarden investeren. Ze doen niet zomaar wat. Eduard Nazarski is directeur van Amnesty International, dat opkomt voor de mensenrechten in de wereld. 'Het is complexe materie. Grotere bedrijven leggen uitvoerig vast dat ze zelf in elk geval niet bijdragen aan schendingen van mensenrechten. Ze nemen maatschappelijke verantwoordelijkheid door te letten op kinderarbeid, op arbeidsvoorwaarden. Voor een voetbalcoach ligt dat anders.'

Nazarski is niet per se tegen een dienstverband van een trainer in een dictatuur. Dat is toch vooral aan de coach zelf, of hij zijn geweten rustig kan houden. De vraag is vooral in hoeverre de sportcoach zich laat misbruiken, ter meerdere eer en glorie van het land waarin hij werkzaam is.

Nazarski: 'In Saoedi-Arabië is gruwelijk veel mis, maar iedere coach moet zijn eigen afweging maken. Ik zou alleen willen adviseren om goed op te letten. Van Marwijk heeft Nederland geleid in glorieuze dagen. Hij heeft een publiek profiel. Een regime kan het succes van het nationale elftal gebruiken voor het opvijzelen van het imago van een land, voor propaganda, om het land in een ander perspectief te plaatsen voor de buitenwereld.

'Dus is het misschien niet verstandig om op de foto te gaan met koningen of leiders. Zo trapte Gullit af met Kadyrov, die de dag ervoor of erna betrokken was bij gruwelijke praktijken. Dan laat je je toch een beetje gebruiken als mascotte. Koning Willem-Alexander dronk tijdens de Winterspelen in Sotsji openlijk een biertje met Poetin. Dat was onverstandig. Twee weken later viel het leger van Poetin binnen op de Krim. Die foto kwam telkens terug.'

Trainer levert dienst

Nazarski pleit vooral voor bewustwording, net als bijvoorbeeld eurocommissaris Frans Timmermans. Als minister van Buitenlandse Zaken lette die onder meer op de belangen van Nederland in Saoedi-Arabië, die miljarden vertegenwoordigen. Maar de voetbalcoach is geen politicus.

Timmermans: 'Daar waar de politiek het laat liggen, kan je niet van trainers verwachten dat zij die rol overnemen. Waarom zou de situatie anders zijn voor een voetbaltrainer dan voor een expat? Net als alle andere expats levert de trainer een dienst die lokaal niet of niet goed genoeg wordt geleverd. Voetbal is het schoolvoorbeeld van de globaliserende bedrijfstak, met alle voor- en nadelen van dien.'

Nazarski is over het algemeen geen voorstander van een sportieve boycot. Hij zou het liefst zien dat Bert van Marwijk, of welke trainer dan ook, de schendingen van mensenrechten bespreekbaar zou maken. 'Ga overal naartoe, kijk rond, en stel het aan de orde als iets niet in de haak is.'

Al beseft hij tevens hoe moeilijk dat zal zijn voor een voetbalcoach. Hoe moet Van Marwijk koning Salman vertellen dat vrouwen toch echt zouden moeten kunnen autorijden, of dat onthoofden op vrijdagochtend slecht is voor zijn humeur?

Zoiets kan alleen als een coach een sterke persoonlijkheid bezit, plus een sterke wil. Zo was Johan Cruijff bij zijn komst als speler naar Barcelona in 1973 een inspiratie voor Catalonië, dat zuchtte onder de dictatuur van de Spaanse generaal Franco. In de documentaire The last Match vertellen Catalanen over Cruijff, destijds een nieuwe ster met lang haar uit een democratie.

Xavier Folch, Catalaanse nationalist, vertelt over mensen die vanwege hun politieke overtuiging rond de debuutwedstrijd van Cruijff werden opgepakt in het stadion, onder wie Folch zelf.

'Een vriend van me kwam in contact met Cruijff en wilde me een foto sturen. Cruijff signeerde een foto van hemzelf, met de begeleidende tekst: 'Ik hoop dat je Barça snel weer kan zien spelen.' De foto moest langs de censuur. Het was een manier om te zeggen: 'Ik hoop dat je snel vrijkomt.'

Cruijff zelf, in de documentaire: 'Ik was een bekende Nederlander, ze konden me niet zomaar oppakken. Er waren dingen die ik heel raar vond. Iets wat niet klopte, accepteerde ik niet. Ik opende deuren voor zaken die vandaag de dag normaal zijn. Als de sport iemand binnenhaalt die belangrijk is, kun je hem niet de mond snoeren.'