Zwevende kiezers: bewegen tussen hoop en teleurstelling

De tijd dat kiezers vastberaden het stemhokje instapten wordt met elke verkiezing meer geschiedenis. Volgens Peter Kanne van I&O Research is de 'vaste honk-stemmer' zelfs op weg om als uitstervende soort te verdwijnen. De zwever rukt op, zelfs met het rode potlood al in de hand twijfelt hij nog.

Van de 13 miljoen stemgerechtigden in Nederland is tweederde een zwevende kiezer. 'Veertig jaar geleden was dat slechts eenderde', zegt opiniepeiler Maurice de Hond. 'Tegenwoordig zijn van de 10 miljoen mensen die daadwerkelijk gaan stemmen, rond de 7 miljoen zwevend. In aanloop naar de verkiezingen worden dat er steeds minder.'

Zwevende kiezers zijn mensen die ontvankelijk zijn voor het partijprogramma of de partijleider van meestal twee, drie of vier partijen. Maar ze kunnen ook zweven in het luchtledige, dat wil zeggen tussen tientallen partijen, verspreid over het hele politieke spectrum. 'Tegenwoordig ziet de burger in elke partij wel iets', stelt De Hond. 'Als je twintig onderwerpen op een rij zet, is er niemand die het op al deze punten eens is met een en dezelfde partij. Op de culturele as kan iemand conservatief zijn, maar op de sociaal-economische as juist links. Dan stel je jezelf als kiezer dus de vraag: waar ga ik het accent leggen? Of ga ik naar de lijsttrekker kijken?'

Zwevende kiezers raken op drift als de verkiezingen dichterbij komen. 'Tv-optredens en lijsttrekkersdebatten zorgen ervoor dat men gaat schuiven.' De Hond noemt het RTL-debat in 2012, waarbij de SP in zetels flink wegzakte. 'Ze stonden rond 35, maar omdat Samsom het erg goed deed die uitzending en Roemer niet, ging de boel bewegen.'

Vast patroon

Peter Kanne meent dat de zwevende kiezers volgens een vast patroon van 'hoop en teleurstelling' bewegen. 'Als je zoals vroeger een regering kon vormen tussen het CDA en de VVD, dan was er meer stabiliteit. Er hoefden minder compromissen te worden gesloten en kiezers kregen vaker wat ze wilden. Maar nu zijn er vreemde constructies nodig om te regeren: coalities van partijen die ver uit elkaar staan.' Kanne noemt als voorbeeld een PvdA die sterk stelling neemt tegen marktwerking in de zorg en vervolgens met de VVD in zee gaat en marktwerking in de zorg doorvoert. 'Mensen raken teleurgesteld, gaan uitwaaieren en raken ontheemd. Dit patroon herhaalt zich de hele tijd en versterkt zichzelf.'

Aan de rechterkant van het politieke spectrum wordt volgens De Hond minder gezweefd dan aan de linkerkant. 'Er zit meer ruimte tussen de PVV, het CDA en de VVD. Aan de linkerkant staan de partijen dichter bij elkaar. Dan is het makkelijker overstappen.'

Verschillende typen

Zwevende kiezers zijn er in alle soorten en maten. Politicoloog Philip van Praag onderscheidt zeker tien tot vijftien typen. Na bestudering van de informatie over zwevers en gesprekken met deskundigen heeft de Volkskrant veertien verschillende typen geselecteerd. Bij elk type is een persoon gezocht, die de komende maanden door de krant zal worden gevolgd.

Bij deze zwevers zitten ook de voor de hand liggende twijfelaars, zoals de traditionele VVD /CDA-aarzelaar, of de strategische 'PvdA of toch liever VVD'-stemmer. Volgens Van Praag wordt er ook vanuit allerlei hoeken met D66 geflirt. Een opmerkelijke zwerm draalt tussen de PVV en de SP, in het zogenaamde 'hoefijzermodel'. 'Hier vinden uiterst rechts en links elkaar', zegt Van Praag, 'en is het makkelijk overstappen. Het zijn beide protestpartijen, die willen opstaan tegen de gevestigde orde.'

Potentiële kiezers van de PVV en de SGP zweven het minst. Uit een peiling van I&O Research, die vrijdag verscheen, blijkt dat van alle PVV-stemmers in 2012 85 procent zegt bij de komende verkiezingen weer op deze partij te stemmen. Kanne: 'Nog trouwer zijn ze bij de SGP, waar 91 procent van de stemmers uit 2012 zegt in 2017 weer voor deze partij te gaan.'

Dat er rond de SGP minder wordt gezweefd dan elders, betekent volgens Van Praag niet dat er daar niets gebeurt. 'Een interessante groep kiezers hangt tussen de SGP en de PVV. Het appèl op het Nederlanderschap wordt daar belangrijk gevonden, de conservatieve waarden en wellicht de angst voor islamisering.'

Nieuw bij de verkiezingen in 2017 zijn onder meer het Forum voor Democratie, VoorNederland en de beweging DENK, die klaarstaan om kiezers aan zowel de rechter- als de linkerkant van het spectrum te verleiden. Van Praag: 'Het is nog niet duidelijk van welke partijen de nieuwkomers kiezers gaan weghalen.'