Zwarte zwanen
Zonder eigenwijsheid is er geen debat. Als deelnemers van een discussie elkaar uit beleefdheid terstond gelijk geven, smoort het gesprek....
Psychologen hebben voor dit fenomeen een simpele verklaring. Mensen pikken uit een verhaal die aspecten die hun wereldbeeld bevestigen. Als een debat de gemoederen beroert en veel mensen een bijdrage leveren, kan iedereen zich uitbundig voeden met argumenten en schrijnende voorbeelden die het eigen gelijk bevestigen. De standpunten verharden zich dan al snel. Bij het debat over de multiculturele samenleving treedt een vergelijkbare groepspolarisatie op. Mensen luisteren niet meer naar wat er wordt gezegd, maar alleen naar wie het zegt. Als de afzender niet deugt, verwerpen ze onmiddellijk de boodschap. Ze discussiëren niet, maar willen de ander ontmaskeren: ‘Hij is helemaal niet geïnteresseerd in de vrijheid van meningsuiting, maar alleen in het demoniseren van de islam.’ Of: ‘Zijn oproep tot respect is alleen bedoeld om critici de mond te snoeren en misstanden van de multiculturele samenleving te verdoezelen.’
Groepspolarisatie schuilt ook in de organisatie van het debat. Mensen lezen bladen waar ze hun eigen mening teruglezen. Ze verwijzen graag naar mensen met dezelfde mening. In de Verenigde Staten is onderzoek gedaan naar 1.400 politieke weblogs. Het blijkt dat 91 procent van de links verwijzen naar gelijkgestemde sites. De eigenwijsheid wordt nog versterkt door politici die in mediatrainingen leren geen antwoord te geven op een vraag, maar het eigen verhaal nog eens te herhalen.
Toegeven dat je verkeerd zat, is al helemaal verboden. De toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot was twee jaar geleden zo eerlijk te zeggen dat de inval in Irak achteraf toch niet zo verstandig was. Onder druk van Balkenende moest hij dat oordeel inslikken. ‘Maar het is toch zo dat je als politicus zo eerlijk moet zijn om van je fouten te leren’ had hij de premier gevraagd. Balkenende dacht daar anders over. Binnenskamers mag je fouten toegeven, maar nooit in het openbaar.
Anil Ramdas schreef vorige week in NRC Handelsblad dat een debat zich tot een goed gesprek verhoudt zoals porno tot liefde. Ramdas schreef de column naar aanleiding van het 25-jarig bestaan van De Balie. Afgelopen vrijdag sprak hij met twee andere oud-directeuren van De Balie, Paul Kuypers en Chris Keulemans, over de kunst van het debat. Het streven van De Balie is altijd geweest mensen met elkaar in gesprek te laten gaan die elkaar nooit spreken. Wat had dat opgeleverd? Heel optimistisch waren de heren daar niet over; ze hadden de politiek nauwelijks weten te beïnvloeden.
De impliciete waarde van een debat lijkt zo te schuilen in de mate waarin anderen van mening zijn veranderd. Dat is precies waarom veel debatten onbevredigend zijn. Bij een debat staat het eigen gelijk voorop. In plaats van te kijken wanneer je anderen hebt beïnvloed, is het interessanter te onderzoeken welk debat of welk programma jouw visie op de wereld door elkaar heeft geschud. Als je denkt dat alle zwanen wit zijn, is het gemakkelijk overal witte zwanen aan te wijzen. Maar het is zinvoller op zoek te gaan naar zwarte zwanen. Welke feiten of verschijnselen passen niet in mijn wereldbeeld? Als oud-programmamaker van De Balie zag ik een mooie programmaformule in het verschiet: De zwarte zwanen van... Elke aflevering komt een gast van wie we zijn mening kennen vertellen over wat feiten die niet passen in zijn wereldbeeld.
Iedereen heeft zwarte zwanen. Coen Teulings, de directeur van het Centraal Planbureau, heeft ooit overtuigend laten zien dat het kwistig uitdelen van sancties de beste manier is om mensen uit de bijstand te krijgen. Dat was voor mij een zwarte zwaan. Het is een conclusie die haaks staat op mijn wereldbeeld. Ik ga er altijd van uit dat belonen en kansen bieden veel beter werkt dan straffen. Dat kan ik nu niet meer zomaar zeggen.
Juist als mensen even sprakeloos zijn, wordt het debat interessant. Een goed gesprek wordt voortgedreven door wat je niet weet en wat je niet begrijpt. Maar daarvoor moeten de deelnemers wel open staan voor feiten die hun verhaal ondergraven. Een interessant debat begint als mensen niet meer kunnen zeggen wat ze al honderd keer hebben gezegd. Kortom, als hun nieuwsgierigheid het wint van hun eigenwijsheid.
