Zoo schuldig

De Zuid-Afrikaanse Brett Bailey (45) houdt wel van wat controverse. Neem zijn nieuwste project op het Holland Festival: Exhibit B. Een theaterinstallatie, gebaseerd op een nu absurd klinkend gebruik uit de 19de en begin 20ste eeuw: de zogenaamde human zoo. Dit waren rondreizende expo's, waar levende Afrikanen werden tentoongesteld, ter vermaak van het Europese publiek.

In zijn Exhibit B plaatst Bailey zwarte performers in verschillende tableaux vivants in vitrines waartussen het publiek kan rondlopen. Zo bootst hij een human zoo na. Niet ter vermaak, maar met als doel om zijn blanke publiek te confronteren met hun eigen nog altijd dominante blik op de rest van de wereld.

Maar de installatie is niet alleen confronterend voor de toeschouwers. Het is ook een uitputtingsslag voor de performers, die twee keer per dag 100 minuten lang geen spier mogen vertrekken. Daarnaast is het ook mentaal zwaar. Bailey: 'Tijdens de repetities komen bij spelers pijnlijke herinneringen naar boven aan racisme dat ze zelf hebben meegemaakt of in hun familie. Ik zie veel angst. Sommigen worden boos.'

De theatermaker is begin april een week in Nederland voor repetities. Langer kan niet, want Exhibit B is een succes. Hierna moet hij door naar Straatsburg, Parijs, Londen en Lissabon. Hij komt weer terug in Nederland als de performance daadwerkelijk gaat spelen. 'Om de spelers te ondersteunen en ze bij elkaar te houden.' De komende twee weken staan ze in Loods 6 in Amsterdam.

Waar kwam het idee vandaan om een human zoo uit te beelden?

'Ik ben een blanke, Zuid-Afrikaanse theaterregisseur. De laatste twaalf jaar kom ik met allerlei voorstellingen naar Europa. En bijna altijd met een zwarte cast. Dat deed me denken aan honderd jaar geleden, toen witte impresario's zwarte mensen naar Europa haalden om ze te tonen aan een nieuwsgierig blank publiek. In zekere zin sta ik in dezelfde traditie. Daar schrok ik nogal van.'

Is Exhibit B ontstaan uit schuldgevoel?

'Ik voel me niet schuldig, maar beschaamd. De eerste 26 jaar van mijn leven bracht ik door onder een regime van apartheid. Op school, in de kerk, overal werd het beeld van de superieure blanke bevestigd. Een residu daarvan moet nog steeds in mij zitten. Met wat voor beelden wordt dat systeem in stand gehouden? Ik wil weten hoe dat werkt. Want het is nog steeds aan de hand.'

In elk land waar Bailey nu met Exhibit B komt, onderzoekt hij het koloniale verleden. Steeds zoekt hij lokale performers en een locatie die een connectie heeft met het thema. In 2010 vond de première plaats in Wenen, op een lege bovenverdieping van het etnografisch museum. In Brussel stond het in een kerk die wordt gebruikt om asielzoekers op te vangen. In Amsterdam vond Bailey Loods 6 aan het IJ, tegenwoordig een tentoonstellingsruimte. 'Vroeger voeren daar de schepen uit naar de koloniën.'

Dat is niet zo'n sterke link. Waarom niet in het Tropenmuseum?

'Jullie probleem is dat jullie te veel geld hebben. Alles wat mooi en oud is, valt hier ten prooi aan gentrificatie. Alle honderdvijftig jaar oude locaties die ik bezocht, hadden van die mooie plastic lichtknoppen, roestvrijstalen deurklinken en lampen. Dat haat ik. Dat haalt de ziel uit zo'n plek. En het Tropenmuseum ken ik vrij goed. Daar staat al een expositie.'

Hoe hebt u de performers gezocht?

'Omdat de performance zo zwaar kan zijn, wilde ik mensen gebruiken die gewend zijn om bekeken te worden, zoals zangers en acteurs. Iedere dag lopen er 200 mensen door de opstelling en die zijn bijna allemaal blank. Dat is niet makkelijk voor een zwarte performer.'

Hoe bereidt u ze daar op voor?

'Ik heb voor mijn performers maar twee instructies. Een: sta volledig stil. Twee: hou te allen tijde oogcontact met de toeschouwers. Dat laatste is hun redding. Door de blik om te draaien, wordt de toeschouwer bewust gemaakt van zijn rol als kijker. Het gevolg is dat hij beschaamd wegkijkt.'

Toeschouwers zullen bijvoorbeeld wegkijken van een tafereel waarin een zwarte man zit, omringd door rubberen handen. Die moeten verwijzen naar de afgehakte handen van slaven die niet genoeg rubber verzamelden op rubberplantages. Of een installatie waarin twee uitgeprocedeerde asielzoekers zitten.

In elk land maakt hij er een nieuw tafereel bij. Exhibit B groeit. De Nederlandse installatie zal onder andere gaan over slavernij in Suriname en Zwarte Piet.

Is Zwarte Piet racistisch?

'Veel zwarte mensen vinden Zwarte Piet racistisch. Zwarte Piet creëert een beeld van zwarte mensen als knecht, een monster dat kinderen afpakt. Blanke mensen spelen hem zwartgeschminkt. Dat kan vernederend zijn. Zwarte Piet is symbolisch voor hoe zwarte mensen worden gezien. En voor hen is het een middel om hun frustraties daarover te uiten. Dat vind ik er interessant aan.'

In Berlijn veroorzaakte Exhibit B een rel. Denkt u dat dat hier ook zal gebeuren?

'Nee, in Berlijn liggen dit soort zaken gevoeliger dan hier. Ik had voorzichtiger moeten zijn. Ik werd daar om de oren geslagen met allerlei termen uit het postkoloniale discours, waar ik niks van begrijp.'

Toch hoopt Bailey de tongen los te maken. En als het niet met dit werk is dan wel met een volgende voorstelling. Hij is nu bezig met Verdi's opera Macbeth, maar dan gesitueerd in een oorlogsgebied in Oost-Congo. En ook Apartheid: The musical staat op de planning.

De regisseur lacht bij de suggestie dat alleen al die titel hem een hoop gedoe kan opleveren. 'Dat is wel de bedoeling. Het gaat over een groep zwarte acteurs, die witgeschminkt de oude leiders van apartheid spelen. Het is nu twintig jaar geleden dat het systeem officieel werd afgeschaft. Maar ik vraag me serieus af: is het nog altijd te vroeg om er grappen over te maken?'

Brett Baily

Theatermaker Brett Bailey werkt sinds 1996 met zijn eigen groep Third World Bunfight aan een oeuvre waarin hij Afrikaanse spiritualiteit mengt met moderne popcultuur. Zijn werk gaat altijd over de menselijke angst voor de ander. Hij maakte onder meer Big Dada, over de Oegandese dictator Idi Amin, en Safari, een theatrale bewerking van een reis die Carl Gustav Jung in 1925 door Afrika maakte. Afgelopen seizoen was zijn zwarte Medea in Amsterdam te zien. Daarvoor gebruikte hij een tekstbewerking van Oscar van Woensel, die bol stond van de referenties naar popliedjes.

Exhibit B van Brett Bailey. Loods 6, Amsterdam, 16 t/m 26/6. hollandfestival.nl

undefined