Zijn onthullingen zorgden voor de val van vier VVD-kopstukken

'Eindconclusie Teevendeal: de leugen regeert. Bah. Ik ga ff kitesurfen. Oppassen dat ik niet van de aarde val. Die is namelijk plat. #doei.'

Dit twitterde journalist Bas Haan (43) van het programma Nieuwsuur precies een week geleden. Hij had net de antwoorden van premier Rutte op nieuwe Kamervragen over de Teevendeal gelezen, en hij viel met name over één zinnetje, waarin Rutte zegt dat er nooit feiten bewust zijn achtergehouden.

Het is niet waar wat Rutte daar schrijft, weet Haan - en dat is frustrerend. 'Maar het waaide niet hard genoeg om te kitesurfen, dus ik ben maar op m'n racefiets gestapt. Ook lekker.'

Een maand geleden verscheen De rekening voor Rutte, het boek waarin Haan de totstandkoming van al zijn onthullingen inzake de Teevendeal beschrijft. De deal, in 2000 ondertekend door toenmalig officier van justitie Fred Teeven, leverde de topcrimineel Cees H. buiten het zicht van de Belastingdienst vele miljoenen op. De leugens erover (er werd door toenmalig minister van Justitie Opstelten eerst een veel te laag bedrag genoemd, daarna zou er geen 'bonnetje', geen afschrift, meer zijn, staatssecretaris Teeven zou 'onvoldoende herinneringen' hebben) leidden daarna tot het aftreden van minister Opstelten en staatssecretaris Teeven.

Ook Kamervoorzitter Anouchka van Miltenburg (VVD) vertrok, nadat Haan had onthuld dat ze een anonieme klokkenluidersbrief met alle details van de Teevendeal door de papierversnipperaar had gehaald, zonder dat de Kamer van die brief had geweten.

De rekening voor Rutte bevat ook nieuwe onthullingen over de rol van Opsteltens opvolger Ard van der Steur, die, toen hij nog VVD-Kamerlid was, Opstelten adviseerde om details over de deal niet aan de Kamer te melden. Van der Steur trad niet op als controleur van de macht, maar als souffleur van 'zijn' minister. Ook hij moest aftreden, eind januari.

Maar ook premier Rutte wist veel meer dan hij toe wil geven, schrijft Haan in zijn minutieus gedocumenteerde boek. De bedragen die Teeven zich herinnerde, werden door een hoge ambtenaar van het ministerie in een gespreksnotitie genoteerd. Rutte las de notitie, zo zei hij later zelf tegen de Commissie Oosting, toen die onderzoek deed naar de deal. Maar toen hij er in de Kamer naar gevraagd werd, ontkende hij het bestaan van de gespreksnotitie simpelweg: het ging, zei Rutte, niet om een notitie maar om een vertrouwelijke 'persoonlijke aantekening'. Rutte verzweeg dat hij daarin de bedragen had gelezen die Teeven zich, in tegenstelling tot wat het kabinet beweerde, wel degelijk herinnerde.

Ook kregen zeker vier ambtenaren in de directe omgeving van Rutte een e-mail met dezelfde informatie. Een van die vier ambtenaren stuurde de mail zelfs door naar zijn eigen privéadres. Het antwoord van Rutte: de vier ambtenaren herinneren zich niet de bewuste mail te hebben gelezen.

^{Lees verder onder de video.}

Ik las uw tweet. Was u echt teleurgesteld of verbaasd over die antwoorden van Rutte?

'Nee. Ik vond het leuk om op deze manier, met een knipoog, een punt te zetten achter de hele affaire. Ik kán niet teleurgesteld zijn. Toen ik mijn boek aan het schrijven was, was ik af en toe wel bang dat men zou zeggen: 'Jezus, heb je hém weer, met z'n bonnetje, doei Bas!' Maar dat gebeurde niet. Het boek is door iedereen omarmd. Op de inhoud is geen enkele kritiek gekomen.

'De enige kritiek die ik kreeg, was gewauwel over de timing. Ik zou bewust vlak voor de verkiezingen met onthullingen komen, wat onzin is. Ik kon dit boek pas gaan schrijven in juni, nadat de Commissie Oosting het onderzoek naar de Teevendeal had afgerond. Ik heb er een half jaar over gedaan. Sneller kon niet.'

Is de politieke afloop belangrijk voor u?

'Nee, daarin heb ik nooit een doel gehad. Ik heb er wel opvattingen over: als dit het einde is, is het een lelijk einde. Met die laatste brief van Rutte is de leugen geïnstitutionaliseerd. De oppositie heeft zijn antwoorden geaccepteerd en geen debat aangevraagd. Hij komt ermee weg.

'Daar vind ik verder niet veel van, ik neem het waar en ik noem het lelijke politiek. Rutte kan niet anders, dat begrijp ik ook wel. Als hij erkent dat hij informatie heeft achtergehouden, moet hij aftreden. De premier kán de waarheid niet spreken. Een vervelende situatie, die hem kwetsbaar maakt, maar wel een situatie die hij zelf veroorzaakt heeft.'

U werkt niet in Den Haag. Is dat een voordeel?

'Dat denk ik wel. Ik vind het politieke spel ook niet zo interessant. Het gaat, vind ik, veel te veel over het spel en veel te weinig over de knikkers. Terwijl alleen de feiten tellen. Feiten zijn het enige échte wapen van de journalistiek. Door die feiten te miskennen en ontkennen, zet Rutte zelf de deur open naar populisme. Ik zou best een keer een half jaar in Den Haag willen rondlopen, maar dan zou ik ervoor zorgen dat ik na die tijd nergens meer welkom zou zijn.'

Is de bonnetjesaffaire nu definitief ten einde?

'Ik weet het niet. Ik heb in de afgelopen drie jaar vaker gezegd dat het klaar was, en steeds bleek dat niet zo te zijn. Er zijn meerdere mensen die, op elk door hen gewenst moment, de stoel onder de kont van de premier vandaan kunnen trekken. En ik heb geen idee of een van die mensen van plan is dat te gaan doen.'

Welke mensen bedoelt u?

'Ambtenaren. Fred Teeven. Ivo Opstelten. Zij zouden kunnen zeggen: Rutte liegt, want hij wist het wél, al die jaren, hij heeft het met mij besproken. Dat kan geen fijn gevoel zijn, voor Rutte.'

Is de gang van zaken rond de Teeven-deal exemplarisch voor hoe politiek werkt?

'Ik vrees van wel. Ik ben ervan overtuigd dat er alleen maar zoveel onwaarheden verkondigd zijn omdat dat normaal gesproken wérkt. De Teevendeal was een relatief onbelangrijk dossier. Natuurlijk was het een foute deal, en het was nog fouter dat de Belastingdienst buiten die deal was gehouden, maar het was geen dossier waarvan je verwacht dat het een kabinet kan doen wankelen. Dat is het geworden omdat alles samenkwam: het feit dat alle betrokken bewindspersonen VVD'ers waren, het feit dat het zich afspeelde op nou juist dat ministerie dat zorg moet dragen voor het functioneren van de rechtsstaat. Daarnaast zijn er grote fouten gemaakt: een klein leugentje werd een grotere leugen, waaruit weer een nieuwe leugen volgde. Het werd een clusterbom, die in hun gezicht is ontploft.'

Welke fout ligt aan de basis van alle fouten? Was het bijvoorbeeld slim om Teeven tot staatssecretaris te benoemen?

'Ik denk dat het heel onverstandig is om iemand die zo diep met zijn poten in de modder heeft gestaan als Teeven, bewindspersoon te maken. Hij heeft als officier van justitie de grenzen opgezocht en is er overheen gegaan. De deal is verwijtbaar, hoe lang hij ook blijft volhouden van niet. Als je dit soort deals met criminelen hebt gesloten, moet je geen staatssecretaris willen worden.'

Bent u op dit moment actief bezig met nieuwe onthullingen in dit dossier?

'Nee. Ik meen het als ik zeg dat ook ík het er inmiddels mee gehad heb. Maar ja. Stel dat Rutte nou gisteren had toegegeven dat er informatie was achtergehouden, dan had ik het dossier écht kunnen sluiten. Ik heb sinds vorige week alweer van drie mensen, vanuit de overheid, te horen gekregen: het zal toch niet waar zijn dat Rutte ermee wegkomt, want natúúrlijk wist hij dat de Kamer onjuist werd geïnformeerd. En die mensen zijn niet de conciërge of de koffiejuffrouw.'

Wat was uw mooiste onthulling van de afgelopen drie jaar?

'Het bonnetje. Vanwege de weg ernaartoe. Het was Opstelten bijna gelukt. Hij had in de Kamer de grootst mogelijke bullshit verkondigd. Hij was gaan rekenen, had bedragen genoemd die nergens op sloegen, en dat drieënhalf uur achter elkaar. Een paar maanden later schreef hij in een brief aan de Kamer dat hij nooit over bedragen had gesproken. De Kamer had geen wapens in handen, want er was geen bonnetje. Case closed, dacht iedereen. Ook ik.

Tot ik, min of meer toevallig, een anonieme brief in handen kreeg waarmee ik kon aantonen dat Opstelten loog.'

In die anonieme brief, van justitiemedewerker 'X', gericht aan Kamervoorzitter Van Miltenburg, stond onder meer het exacte bedrag van de Teevendeal: 4.710.627,18 gulden. Haan wilde zo snel mogelijk uitzenden, maar werd afgeremd door Nieuwsuur-hoofdredacteur Joost Oranje. 'Ik was bang dat iemand anders er met mijn verhaal vandoor zou gaan. Maar Joost zei: ho ho, even wachten. Hij vond dat er aan de brief nog te veel onzekerheden kleefden.'

Haan ging op zoek naar 'X', van wie hij slechts wist dat het een vrouw is die op afstand betrokken was bij de deal. Hij komt tot een beredeneerde lijst van enkele tientallen mogelijke briefschrijvers, die hij op een bijzondere manier benadert: hij belt bij ze aan.

Een ongebruikelijke en, zeker in het begin, ook ongemakkelijk tactiek. 'Als er open werd gedaan, zei ik: 'Hallo, ik ben Bas van Nieuwsuur en volgens mij weet u waarvoor ik kom.' Zo hoopte ik aan de reactie te kunnen zien of ik met X te maken had. X wist immers dat ik op zoek was naar X. Hoewel ik X niet vond, voerde ik interessante gesprekken en kon ik bronnen toevoegen aan mijn netwerk. Ik kreeg er lol in.'

Bij hoeveel mensen heeft u aangebeld?

'Ongeveer 25. Voor sommige mensen moest ik vier keer terug, omdat er steeds niet werd opengedaan. Soms deed er een kind open, één officier van justitie was net in de tuin aan het werk en werd woedend omdat ik haar thuis overviel. Ik weet nog steeds niet wie X is, maar die zoektocht leidde er wel toe dat ik met behulp van nieuwe justitiebronnen het bonnetje bij elkaar kon puzzelen, wat uiteindelijk heeft geresulteerd in de uitzending van 4 maart 2015.'

Hoe wint u het vertrouwen van uw bronnen?

'Met oprechte interesse. In mijn werk is er vaak geen duidelijk einddoel, zoals een bonnetje waarnaar je op zoek bent. Je moet juist een open vizier hebben, dan vind je verhalen. Ik stuitte op die brief van X in een gesprek over een heel ander justitiedossier, wat niets met de Teevendeal te maken had. Als ik na een halfuur mijn vragen heb gesteld, ga ik niet weg, maar bestel ik nog een kopje koffie en gaan we lekker zitten ouwehoeren. Dat vind ik ook gewoon leuk. Ik zit liever twee uur te praten dan een kwartier.'

Is het erg dat veel journalisten hun werk doen van achter hun bureau?

'Verschrikkelijk. Dat creëert eenheidsworst en het is dodelijk voor de creativiteit. Google is geweldig, maar als ik niet was gaan aanbellen, was het bonnetje nooit gevonden.'

Waarom werkt u eigenlijk bij de televisie en niet bij - bijvoorbeeld - een krant?

'Het is zo gelopen. Ik heb geen journalistieke opleiding, ik studeerde maatschappijgeschiedenis en begon in 2000 bij een tv-programma, Netwerk. Het was benevelend om te merken hoe waanzinnig krachtig televisie is. Maar om eerlijk te zijn: het medium is voor mij ondergeschikt, ik zie mezelf in eerste plaats als journalist. Misschien was de geschreven journalistiek ook wel iets voor mij geweest.'

U spreekt uw eigen voice-overs niet in. Vanwege uw Brabantse accent?

'Bij Netwerk hebben ze me wel eens naar logopedielessen gestuurd, maar na twee keer was de conclusie: kansloos, heeft geen zin, ha ha. Ik heb er ook geen behoefte aan om vaker in beeld of geluid op televisie te zijn. Ik vind het leuk om te gast te zijn in talkshows vanwege mijn boek, daar ben ik ijdel genoeg voor. Maar dat is absoluut geen doel op zich.'

Heeft u veel boeken verkocht?

'Niet zoveel als je zou verwachten bij een boek dat zo in de publiciteit is geweest. Ik heb mijn voorschot nog niet terugverdiend.'

Was u 's avonds en in het weekend ook altijd met de Teevendeal bezig?

'Mijn vrouw zou waarschijnlijk zeggen van wel, maar ik zeg van niet. Mijn werk is absoluut niet het belangrijkste in mijn leven, bij lange na niet. Ik wil aan het eind van de dag gewoon naar mijn kinderen en met mijn vrouw op de bank een glas wijn drinken.'

Wat is uw belangrijkste drijfveer geweest om in het dossier-Teevendeal steeds door te gaan?

'Oprechte boosheid, omdat de Kamer is voorgelogen. Ik wíst dat het zo was, dus ik wilde het aantonen. Ik wilde gelijk krijgen.'

Op welke manieren is geprobeerd uw werk in diskrediet te brengen?

'Vanuit de politiek: door frontaal de aanval te openen op de feiten. Door ze gewoon te ontkennen, of door te zeggen dat het oud nieuws was. Door te beweren dat ik een dubbele agenda heb. Door te zeggen dat ik me voor het karretje van criminelen liet spannen. Door te beweren, zoals VVD-minister Edith Schippers deed, dat er 'duistere krachten' aan het werk waren, dat ik deel uitmaakte van een complot tegen de VVD. Daar was ik echt kwaad over.

'Ook onder journalisten werd het ineens een onderzoeksonderwerp, of Nieuwsuur zich voor het karretje van criminelen liet spannen. Ongelooflijk. Ik vind het idioot dat journalisten elkaar als concurrenten zien, dat ze zuur doen over hun collega's, terwijl ze aan dezelfde kant horen te staan: ze controleren de macht.'

Hoe kijkt u aan tegen de, inmiddels uitgestelde, voordracht van Teeven voor de Raad van State?

'Ik heb daar een aantal vragen over, maar Teeven beantwoordt mijn sms'jes niet. Voor mij is hij op dit moment onbenaderbaar. Ik weet ook niet wat hij van het boek vond.

Het is opvallend dat eerst het nieuws naar buiten komt dat zijn voordracht aanstaande is, en dat er daarna ontkend wordt dat er sprake is van een voordracht. Welk spel wordt daar gespeeld? Het is natuurlijk zo dat Teeven zijn huidige versie van het antwoord kan geven op dé cruciale vraag: heeft Teeven, vóór het bonnetje werd gevonden, Rutte ingelicht over het bedrag, of niet?'

Bedoelt u: Teeven kan misschien wel de stoel onder de kont van Rutte vandaan trekken? Vandaar misschien die opmerkelijke voordracht?

'Jij zegt het. Het woord van Teeven kan potentieel explosief zijn. Het zou zomaar kunnen dat hij met een joker in zijn binnenzak loopt.'

U hield een praatje bij de verkiezing van Journalist van het Jaar, de titel die u in 2015 won, waarin u zei dat de journalistiek moet oppassen dat zij - uit angst voor de publieke opinie - geen deel van het probleem wordt, in plaats van deel van de oplossing.

'Ik vind dat journalisten te veel bezig zijn met zich indekken tegen het verwijt dat ze als niet objectief of elitair worden gezien. Daardoor is er een gevaar dat journalisten aan zelfcensuur gaan doen, bijvoorbeeld als ze bang zijn om een politicus een leugenaar te noemen, ook als die conclusie gewoon feitelijk juist is. Of te voorzichtig bij het benoemen dat Wilders met zijn verkiezingsprogramma de grondwet en gelijkheid van mensen buitenspel zet.

'Het is onze taak als journalisten dat soort dingen te benoemen. Als ik constateer dat een politicus liegt, dan benoem ik dat. Liegen is liegen, feiten zijn feiten. Journalisten zouden veel minder bang moeten zijn.'

Wat ziet u als het belangrijkste gevolg van uw onderzoek?

'De leugen wordt in de politiek niet alleen als nooduitgang gebruikt, maar als vanzelfsprekend politiek instrument. Dat is niet normaal. Ik hoop dat mijn onderzoek bijdraagt aan dat besef.'