Zijn het de rebellen, of toch Assad?
Zijn het de rebellen, of is Assad verantwoordelijk voor de vermoedelijke gifgasaanval in het Syrische Khan Sheikhoun? In het door oorlog verscheurde land is de zoektocht naar de waarheid bijna onmogelijk, schreef correspondent Ana van Es woensdag, een dag na de gifgasaanval.
Volg het laatste nieuws over het bombardement van de VS op de Syrische luchtmachtbasis in ons liveblog.
Het is zaterdag 5 maart, vlak voor het middaguur, als een man met een nondescript baardje, in een ruimvallend colbert, iemand die je op straat zo voorbij zou lopen, het kantoor binnenstapt van de militaire inlichtingendienst in Aleppo. Hij stelt zich voor als 'Abu Kuteiba.' Zijn nom de guerre: onder deze naam infiltreerde hij bij de rebellen. 'Ik ben spion.'
De man die zich Abu Kuteiba noemt, zegt dat hij familie heeft in Nederland. Hij doet zijn verhaal aan de twee Volkskrant-journalisten die onverwacht op zijn kantoor verzeild zijn geraakt. Hij wil dat mensen in Nederland de waarheid kennen.
'Over het chloorgas.'
Abu Kuteiba laat een filmpje zien op zijn telefoon. Mannen in witte overalls die zich over blauwe vaten bukken. De elektronische meters in hun handen gaan piepend af. 'Dit is chloorgas. Van de rebellen. Een commandant van Ahrar al Sham wist me te vertellen dat ze door de Amerikanen werden betaald voor elke aanval op hun eigen burgers. Ze filmden de aanvallen en gaven de schuld aan de regering.'
'Bij de aanvallen met chloorgas in Aleppo, vlak voor de bevrijding, waren er steeds maar een of twee doden,' zegt Abu Kuteiba. 'Als de regering chemische wapens zou gebruiken, zou het aantal slachtoffers veel groter zijn.'
Ontkenning
Tot zover dit unieke inkijkje in de werkelijkheid van de Syrische autoriteiten als het gaat om het gebruik van chemische wapens. Elke keer als de Syrische president Bashar al Assad door de internationale gemeenschap wordt beschuldigd van het gebruik van gifgas, ontkent zijn legertop in alle toonaarden. Steevast is dit hun versie van de feiten: de aanval is uitgevoerd door de rebellen, of zelfs een verzinsel van de rebellen.
Dat gaat al zo sinds in augustus 2013 honderden burgers omkwamen bij een aanval met saringas op de rebellenwijk Oost-Ghouta. Assad ging daarna akkoord met het inleveren van zijn chemische wapens, maar hield vol: de rebellen hebben het gedaan. Deze week gebeurt het ook in Khan Sheikhoun, waarbij tientallen doden vielen bij een vermoedelijke gifgasaanval. Assad, talloze keren beschuldigd van het vergassen van zijn eigen burgers, ontkent schuld.
Het Russische leger, trouw bondgenoot van Assad, stelt dat Syrische gevechtsvliegtuigen dinsdag in Khan al Sheikhoun een luchtaanval hebben uitgevoerd op een munitieopslag van de rebellen. Hier zouden zich ook chemische wapens bevinden die afgelopen najaar - komt 'ie - door de rebellen zijn gebruikt in Aleppo. Een Russische zegsman tegen persbureau TASS: 'We verzekeren dat deze informatie onbevooroordeeld is en waar.'
Het verhaal weerleggen
Hoe gaan onderzoekers om met deze beweringen? We kijken naar wat is geschreven over de chloorgasaanvallen op rebellenwijken in Aleppo eind 2016. Dit zijn de aanvallen die volgens spion Abu Kuteiba niet zijn uitgevoerd door Assad, maar door de rebellen. Spoiler: zo'n verhaal weerleggen, is moeilijker dan het lijkt.
In november en december 2016 rapporteerden activisten en reddingswerkers in de rebellenwijken van Oost-Aleppo tenminste 8 chloorgasaanvallen, met 9 doden en circa 200 gewonden. De Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW) doet samen met de VN onderzoek naar deze incidenten. Maar mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW) is er inzake Aleppo duidelijk over: de chloorgasaanvallen zijn uitgevoerd met 'helikopters van de overheid' en door 'Syrische overheidskrachten'. Daar kwamen geen rebellen aan te pas. Hoe heeft HRW dit vastgesteld?
Lees ook
Wat maakt chemische wapens zoveel afschuwelijker en immoreler dan kogels, bommen en andere explosieven? Lees hier een stuk uit 2013, toen de roep om ingrijpen aanzwol nadat in Syrië gifgas was ingezet. (+)
Zij zet de toon van het Amerikaanse buitenlandbeleid: VN-ambassadeur Nikki Haley opereert vrijwel onafhankelijk van haar baas. (+)
'Toegang krijgen tot burgers ter plaatse was erg moeilijk,' zegt onderzoeker Lama Fakih. Daarom beschrijft HRW het meest logische scenario. 'Op filmbeelden lijkt het alsof de vaten met chloorgas uit de lucht naar beneden zijn gekomen. De gewapende rebellengroepen hebben geen helikopters of vliegtuigen. We weten dat het Syrische leger in die tijd luchtaanvallen uitvoerde op Aleppo, en waarschijnlijk beschikte over chloorgas.'
HRW heeft de Syrische autoriteiten niet om wederhoor gevraagd. 'We hebben dat in het verleden wel geprobeerd,' zegt Fakih. 'Maar we hebben nooit een reactie gehad van de Syrische overheid, dus we zijn daarmee gestopt.' Daarom staat in het rapport nergens dat het Syrische leger een andere lezing van de feiten hanteert.
'Fake' berichten
Online onderzoekcollectief Bellingcat publiceerde ook een overzicht van de gasaanvallen in Aleppo. Bellingcat telt 11 gerapporteerde aanvallen met gifgas in rebellenwijken van Aleppo vlak voor de herovering door het Syrische leger in december 2016. Het onderzoekscollectief acht het waarschijnlijk dat in deze gevallen 'de Syrische overheid vatbommen met chloorgascilinders' heeft afgeworpen.
Maar Bellingcat benoemt uitdrukkelijk dat er ook een andere dader in beeld komt. In één wijk, waar op 25 november een veronderstelde aanval met mosterdgas plaatsvond, worden als daders genoemd rebellengroep Ahrar al Sham en terreurgroep Nusra-front. 'Syrische oppositiegroepen,' schrijft Bellingcat, 'worden ook beschuldigd van het gebruik van (geïmproviseerde) chemische wapens, vooral chloorgas en mosterdgas.'
Zijn het de rebellen, of toch Assad? In Syrië blijkt het soms al een toer om überhaupt te bewijzen dat er echt een aanval met chemische wapens heeft plaatsgevonden. In augustus 2016 constateerde de VN-veiligheidsraad dat rebellen in het dorp Al Tamanah, slechts 9 kilometer verwijderd van de nu beruchte stad Khan Sheikhoun, volgens meerdere getuigen 'fake' berichten hadden verspreid over een gifgasaanval.
Om tot harde conclusies te komen, is onderzoek ter plaatse nodig. Maar onderzoekers van de OPCW en de VN, in Syrië gegijzeld en beschoten, wagen zich daar niet meer aan. Hoewel Assad wordt beschuldigd van tientallen aanvallen met chemische wapens op zijn eigen bevolking, lukt het de VN zelden om te bewijzen dat de schuld onomstotelijk bij hem ligt: tot nu toe slechts drie keer. In Syrië kunnen ambtenaren als spion Abu Kuteiba ongehinderd hun versie van de waarheid blijven presenteren.
De Syriëconferentie in Brussel
'Niet zo'n goedemorgen, wat we hebben gezien is afschuwelijk, ik ben politicus, maar nu sta ik hier allereerst als moeder.' Federica Mogherini liet haar gebruikelijke gereserveerdheid varen woensdagochtend bij het begin van een donorconferentie voor Syrië. De topdiplomaat van de Europese Unie zag de slachtoffers van de gifgasaanval in een Syrisch provinciestadje, zag de dode kinderen, en gaf al haar gevoelens van verdriet en onmacht de vrije loop.
'Dit zijn trieste dagen, zoals er honderden en duizenden dagen zijn geweest die triest, tragisch en verschrikkelijk waren de afgelopen zes jaar. Hoeveel minuten van stilte hebben we deze zes jaar in acht genomen en hoeveel frustratie hebben we allemaal niet gevoeld ten overstaan van de slachtoffers - de kinderen, de onschuldige mensen die het leven verloren.' Volgens de Italiaanse moet het een keer afgelopen zijn. 'Genoeg geweld, genoeg oorlog.'
Soms kan een gebeurtenis die overal ter wereld tot ontzetting leidt, de opmaat worden tot een ommekeer omdat iedereen vindt dat het zo niet verder kan. Zo ging het ooit op de Balkan, maar het conflict in Syrië is altijd een stuk weerbarstiger geweest. In 2013 overwoog president Obama na een eerder bloedbad met chemische wapens bommenwerpers te sturen, maar hij zag er op het laatste moment van af. Sindsdien is een westers ingrijpen in de Syrische burgeroorlog geen optie meer. Het woord 'interventie' viel niet in Brussel.
De vrede kan alleen komen van een politieke oplossing, te bereiken in de onderhandelingen van Genève, bezwoer Mogherini. Maar daarvoor is de politiek vooralsnog te verdeeld, bleek op de conferentie. De Britse minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson en zijn Franse collega Jean-Marc Ayrault legden de schuld voor de gifgasaanval in de stad Khan Sheikhoun bij het regime van president Bashar al-Assad. Zij vinden dat hij geen rol meer mag spelen in het Syrië van na de oorlog. Zo dacht Obama er eveneens over, maar onder zijn opvolger Trump is men daar niet meer zo zeker van. Ook in de EU zouden niet alle landen voor een vertrek zijn van de door Rusland gesteunde Assad. Dus de optie van een politieke regeling mag in tegenstelling tot die van militair ingrijpen nog wel op tafel liggen, gemakkelijk is zij evenmin.
Blijft over het geld. Volgens de Verenigde Naties is voor dit jaar 8,1 miljard dollar nodig aan humanitaire hulp. Duitsland zegde 1,28 miljard dollar toe en Groot-Brittannië een 1,25 miljard. Een VN-functionaris sprak de hoop uit dat het streefbedrag wordt gehaald. Er werd ook gesproken over geld voor de wederopbouw van Syrië na een vredesakkoord, maar Mogherini zei namens de EU dat die miljarden er alleen komen bij een politieke oplossing die garandeert dat er voor alle Syriërs een plaats is in hun land, ook degenen die hebben gevochten tegen Assad.
De buitenland-chef van de EU maakte hiermee duidelijk dat zij zich niet voor het karretje zal laten spannen van Rusland. Dat heeft Europa gevraagd financieel mee te helpen aan het weer opbouwen van Syrië, maar dan wel een Syrië waarin Assad met Russische hulp de oppositie heeft verslagen. De EU voelt echter niets voor het financieren van een door Moskou afgedwongen militaire oplossing en stelt zijn wederopbouwhulp afhankelijk van een politieke regeling die ook de belangen van de oppositie erkent. En Johnson onderstreepte nog eens dat Assad weg moet. We moeten ver terug gaan in de geschiedenis om een tiran te vinden die kon blijven zitten na zoveel verschrikkelijke dingen te hebben gedaan, zei de Brit met veel gevoel voor drama.
Zo waren er veel emoties op de Brusselse conferentie, maar ze werden al snel weer overwoekerd door politieke tegenstellingen. Zoals steeds de afgelopen zes jaar.
Arie Elshout, Brussel
