Zes vragen over de droogte: moeten we de kraan vaker dichtdraaien?

Hoe erg is het?

De hele zomer houdt Nederland last van de droogte. Dat valt op te maken uit de voorspelling van Niko Wanders. De hydroloog aan de Universiteit van Utrecht houdt niet een natte vinger in de wind, maar ontwikkelde een wetenschappelijk model. Daarmee valt de droogte voor zo’n twee tot soms zes maanden te voorspellen. Zoals bij alle weersvoorspellingen geldt ook hier een disclaimer: weer en klimaat zijn grillig. Er kunnen zich altijd onverwachte extremen voordoen. Toch meent de hydroloog met het combineren van een aantal factoren een gedegen voorspelling te kunnen doen.

^{Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie}

Allereerst gebruikt hij de seizoensvoorspellingen die zich baseren op de staat van de oceaan en de vochtigheidsgraad van de bovenste bodemlaag. Dat bepaalt deels hoeveel water er verdampt: hoe warmer de oceaan, des te meer verdampt en des te eerder regen ontstaat.

Naast de atmosfeer kijkt Wanders ook naar het grondwaterpeil in Duitsland en de smeltende sneeuw in Zwitserland. Die bepalen grotendeels hoeveel water via de Rijn Nederland binnenkomt. Wanders: ‘We kunnen dat tot zo’n twee maanden van tevoren zien aankomen.’

Nu door klimaatverandering de zomers warmer worden en het grondwaterpeil in Duitsland laag staat, voorziet Wanders een grote kans dat ook de komende twee maanden de Rijn lager dan gemiddeld staat.

Nederland kampt al drie jaar achtereen met forse droogte. Na een nat begin is het neerslagtekort sinds half maart hoger dan in het recordjaar 1976. De regen van afgelopen weken heeft daar wel iets, maar niet veel aan veranderd. Hevige regenbuien zijn weliswaar goed voor een grasveldje, maar mede door de droogte loopt het water ook snel weer weg, door te rechte sloten en afvoerkanalen. Hydroloog Wanders: ‘Voor de droogte kan het beter twee weken miezeren dan twee dagen hozen.’

Is de huidige droogte een klimaateffect?

Volgens Niko Wanders vertonen de hoeveelheden neerslag van de afgelopen jaren geen significante trend, maar de verdamping wel. Die is toegenomen, vooral in het binnenland. Zo kan het dat de droogte minder groot is aan de kust, maar groter in het binnenland. De waterstand van de grote rivieren toont volgens hem in de zomers van de laatste jaren ook een trend naar beneden. Of dat een klimaateffect is, kan Wanders niet met zekerheid stellen, ‘maar er is in elk geval een relatie met het klimaateffect’.

Het KNMI becijferde dat de voorjaarsdroogte in een trend past. Het neerslagtekort (grofweg het verschil tussen neerslag en verdamping) nam de afgelopen vijftig jaar in de maanden april en mei met bijna de helft toe, aldus het KNMI. Dat kwam vooral door de verdamping, de hoeveelheid regen veranderde nauwelijks. Met 713 zonuren was de afgelopen meteorologische lente (van maart tot en met mei) een recordjaar.

Door klimaatverandering lijken lentes natter en zomers droger te worden. Een nat voorseizoen, zoals ook dit jaar, kan de droogte in de zomer juist verergeren, zo luiden de jongste inzichten. Uit onderzoek van de Britse universiteiten van Reading en Exeter, onlangs gepubliceerd in wetenschappelijk tijdschrift Science Advances, blijkt dat een warm en nat voorjaar de droogte in de zomer kan verergeren. Het voorjaar van 2018 was in Noord-Europa zo warm en nat dat er meer plantengroei was, wat weer meer water uit de bodem onttrok, precies voordat de hittegolven zich aandienden.

Hoe erg is droogte eigenlijk?

Dat droogte een serieus probleem is, blijkt alleen al uit de economische schade die het oplevert. Een inventarisatie in opdracht van het ministerie voor Infrastructuur en Waterstaat schatte de economische schade door de droogte van 2018 op netto 900- tot 1.650 miljoen euro. De grootste economische schade werd, niet onlogisch, geleden in de landbouw en de scheepvaart.

Daarnaast heeft ook de natuur ernstig te lijden onder droogte. Niet alleen ontstaan elk jaar bosbranden, ook worden sommige dier- en plantensoorten bedreigd door de droogte. Weide- en waadvogels zien hun broedgebied verdorren, planten en bomen verliezen hun vitaliteit of sterven af. Beken, plassen en vennen komen droog te staan, met alle gevolgen voor het leven daar.

Is het overal even droog in Nederland?

Er zijn regionale verschillen, mede afhankelijk van de bodemsoort en hoogte. Nederland kent grofweg twee bodemsoorten: de hoge zandgronden in het zuiden en oosten van het land, en de lager gelegen veen- en kleigebieden in het westen en noorden. Elk hebben hun specifieke kenmerken en eigenschappen bij waterhuishouding. In de hogere zandgronden ligt het grondwater uiteraard dieper onder het aardoppervlak dan in laag veengebied. Regen spoelt in zand eerder weg. Het grondwaterpeil ligt er ook veel dieper dan elders. Het grondwater in het Groene Hart, met name rondom Gouda, bevindt zich slechts zo’n halve meter onder het bodemoppervlak. Verhoging van het grondwaterpeil zou daar al kelders onder water doen staan.

Complicatie: veengrond klinkt bij droogte in. Het verliest bij langdurige, structurele droogte z’n sponswerking, waardoor water nog moeilijker wordt vastgehouden en hevige regen al snel tot overlast leidt. Specifiek probleem van oudere (binnen)steden is dat veel woningen zijn gefundeerd op houten palen. Zolang die onder water staan, is er niets aan de hand. Zodra bijvoorbeeld door waterbeheer het grondwaterpeil daalt, komt er zuurstof bij de palen, wat kan leiden tot houtrot en daarmee verzakking van huizen.

Door de ligging van de ‘lage landen’ van Nederland, kampt met name het westelijke deel van het land met het fenomeen verzilting. Wanneer er, door gebrek aan regen of aanvoer van rivieren, onvoldoende zoet water over het land stroomt, welt zout water op uit de diepste lagen en komt zeewater binnen door de riviermondingen. Dat is schadelijk voor gewassen en andere plantengroei in het gebied. Het fenomeen rukt op: verzilting wordt tegenwoordig waargenomen van de kustgebieden tot aan Amersfoort.

Wat kunnen we ertegen doen?

Naast een goed beheer van het grondwaterpeil en de opslag van overtollig water, zou volgens hydroloog Wanders de bewustwording rondom onze omgang met (drink)water verbeterd moeten worden. ‘Wees wijs met water’, luidde in de jaren zeventig de slogan van een campagne over drinkwater. Die is weer hoogst actueel. Drinkwater is goedkoop, meer bewustwording zou volgens Wanders kunnen bijdragen aan spaarzamer gebruik, bijvoorbeeld bij tuinen sproeien, auto’s wassen en huishoudelijk gebruik (wie laat de kraan nog minutenlang lopen bij het tandenpoetsen?).

In dat verband wijst hij ook op de gebrekkige registratie van watergebruik. ‘Drinkwaterbedrijven meten dat wel, maar als een boer of particulier een waterpomp aanzet, wordt dat nergens geregistreerd. Die informatie zouden we wel goed kunnen gebruiken.’

Bedrijven die waterputten aanleggen, melden al langere tijd een groeiende vraag. Voor het gebruik van waterputten, waaruit grondwater kan worden opgepompt, geldt geen vergunningsplicht zolang de gebruiker de tienduizend kuub water niet overschrijdt. Wel geldt een meldingsplicht, maar het is volgens Wanders lastig er toezicht op te houden. ‘Ik vrees dat er veel onttrekkingen van grondwater zijn waar we nu geen zicht op hebben, ook in de buurt van Natura 2000-gebieden. Het toezicht daarop zou verbeterd moeten worden. Dat kan goed: er lopen door heel Nederland grondwaterbuizen. In de meer dan dertigduizend grondwaterputten zou je makkelijk sensoren kunnen plaatsen die dagelijks het peil doorgeven. Dat vergt een investering, maar het zou een stuk helpen het watergebruik in kaart te brengen.’

Wie moet dit probleem aanpakken?

Droogte, en daarmee waterbeheer, is een gecompliceerd probleem. Het gaat vele sectoren aan, met verschillende, soms tegengestelde belangen. Vandaar wellicht dat een centrale regie lijkt te ontbreken. Het probleem heeft lang geleden onder een bestuurlijk waterhoofd. De 21 waterschappen gaan over het grondwaterpeil in hun regio, hun besturen worden gevormd door verkiezingen waarbij specifieke belangen soms lijken te overheersen. De laatste tijd is er discussie over de beschermde plekken (‘geborgde zetels’) van boeren in een deel van de besturen van waterschappen. Die zouden volgens critici onvoldoende rekening houden met klimaatbelangen. Boeren zijn gebaat bij relatief droog land, om er met hun zware werktuigen over te kunnen rijden.

De verantwoordelijkheid voor het drinkwater ligt weer bij provincies, die elk hun eigen beleid voeren. Na de droogte van 2018 riep minister Van Nieuwenhuijzen (Infrastructuur en Waterstaat) de landelijke Beleidstafel Droogte in het leven, waarin vertegenwoordigers van verschillende partijen zitting hebben: het Rijk, Interprovinciaal Overleg, de Unie van Waterschappen, de Vereniging Nederlandse Gemeenten, en de verenigde drinkwaterbedrijven (Vewin).