‘Zelfde verhaal, andere plek’, drie correspondenten over de Black Lives Matter-beweging

Met wereldwijde demonstraties kreeg de Black Lives Matter-beweging voor het eerst op grote schaal navolging. Waarom nu? Drie correspondenten doen verslag.

Zien demonstreren, doet demonstreren. Met leuzen als ‘Geen vrede zonder gerechtigheid’ en ‘Kleur is geen misdaad’ gaven honderdduizenden burgers wereldwijd de afgelopen weken aan genoeg te hebben van de diepgewortelde ongelijkheid in de westerse samenlevingen. Met de moord op George Floyd is de spreekwoordelijke lont in het kruitvat gestoken en kreeg Black Lives Matter voor het eerst op grote schaal wereldwijd navolging. Waarom nu?

Sociale media zijn wederom cruciaal gebleken voor de verspreiding van het protestvuur, zoals eerder al tijdens de Arabische Lente, de Occupy-beweging, #Metoo en, onlangs nog, de klimaatdemonstraties. Was de moord op Rodney King, die in 1992 de rassenrellen in Los Angeles ontketende, nog een krantenbericht, nu komen de schokkende beelden direct binnen via het eigen mobieltje. ‘Zo wordt jouw individuele woede via sociale media direct vertaald naar een collectieve grief. Dat is de vruchtbare inspiratie die je nodig hebt om tot actie te komen’, zegt Jacquelien van Stekelenburg, hoogleraar sociale verandering en conflict aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

De volgende vereiste voor een succesvolle demonstratiegolf is een organisatie die er ervaring mee heeft mensen te mobiliseren. Vroeger waren dat de vakbonden, nu gebeurt het voornamelijk via netwerken op sociale media, zegt Van Stekelenburg. ‘En die netwerken houden je ook aan je voornemen om te participeren. Als je meedoet, word je beloond met het gevoel een bijdrage te hebben geleverd. Als je niet meedoet, vragen je klasgenoten bijvoorbeeld waar je was.’

‘Maar’, vervolgt ze: ‘Verontwaardiging alleen is niet genoeg om in opstand te komen. De moord op George Floyd resoneert met gevoelens die al in de samenleving sluimeren. Elk land heeft zijn eigen historie en voorbeelden van racisme en ongelijkheid en dan zie je dat er een lokale vertaalslag plaatsvindt. In Frankrijk gaat het ook over politiegeweld, in Groot-Brittannië over het racisme in de Commonwealth en in Nederland gaat het veel meer over racisme in het algemeen. Dat onderwerp stond hier al op de agenda sinds de zwartepietendiscussie, de toeslagenaffaire en racisme-incidenten in het voetbal. Black Lives Matter valt dan in vruchtbare aarde.’

Wat opvalt is dat het vooral jongeren zijn die de straat op gaan. ‘Het is hun toekomst die op het spel staat. Die motivatie zag je ook bij de klimaatdemonstraties’, zegt socioloog en publicist Shervin Nekuee. Jongeren mogen minder actief zijn in politieke partijen, ze zijn het des te meer in sociale bewegingen. En ze zijn wel degelijk politiek bewust. ‘Jongeren identificeren zich wereldwijd met de dominante Afro-Amerikaanse popcultuur en daarmee ook met de Civil Rights Movement. De jongeren die nu de straat op gaan, willen echt verandering; een nieuw sociaal contract.’

Discriminatie en uitsluiting passen niet in de open en duurzame samenleving die jongeren nastreven, zo signaleert ook Enes Güzel, politicoloog en onderzoeker islamofobie en extreem-rechts in Europa aan de Universiteit van Istanbul. ‘Jongeren zijn opgegroeid in een geglobaliseerde samenleving, ze voelen zich wereldburger, kijken over de grenzen en vooruit. Identiteitspolitiek zoals president Trump die bedrijft, stoot ze af. Met zijn repressieve respons op de demonstraties heeft hij olie op het vuur gegooid.’

Die weerstand tegen die polariserende en niet-verzoenende toon van Trump wordt gevoeld tot ver buiten de VS, waar de Amerikaanse president sowieso al weinig steun geniet. Volgens socioloog Nekuee is hiermee een ‘behoefte aan tegen-identificatie’ aangeboord, waardoor nu ook moslimjongeren en andere minderheden massaal in opstand komen. ‘Ook niet-minderheden delen die verontwaardiging en zorgen over de polarisatie in de samenleving en gaan de straat op om hun solidariteit te betuigen.’

Black Lives Matter gaat dus niet langer alleen over racisme en politiegeweld tegen zwarten, maar over discriminatie van álle minderheden. ‘Dat is het grote verschil met eerdere protestgolven’, zegt politicoloog Güzel. ‘Jongeren grijpen nu het moment aan om het verholen racisme in Europa aan de kaak te stellen, waarvoor Europese leiders systematisch de ogen sluiten.’

Güzel waarschuwde vorige week in een essay voor het Turkse persbureau Anadolu Agency voor de opmars van racisme en xenofobie in Europa. ‘Europese leiders staan vooraan om het racisme in de VS en het optreden van Trump te veroordelen, maar het is hoog tijd om in de spiegel kijken’, zegt hij vanuit zijn quarantaine op het Turkse platteland. ‘Islamofobie is sinds de opkomst van het rechts-populisme mainstream geworden in Europa. Moslimjongeren ondervinden dat overal in Europa. Ze zijn in Europa geboren, maar voelen zich buitengesloten en als tweederangsburger behandeld. Het racisme is hier minder openlijk en institutioneel dan in de VS, maar verkapt en daarom niet minder pijnlijk en onrechtvaardig.’

In Nederland, maar ook in Duitsland, is het de zogeheten integratieparadox die jongeren parten speelt, denkt socioloog Nekuee. ‘De tweede en derde generaties migranten doen het steeds beter op school, halen diploma’s op de universiteit en in het beroepsonderwijs, maar de instituties zijn nog niet zover. Onze politici, politieagenten, onderwijzers en werkgevers zijn niet meebewogen met die vooruitgang. Het koloniale verleden heeft nog steeds een grote invloed op hoe er naar minderheden wordt gekeken. Zoals de Hindoestaans-Surinaamse zanger en componist Raj Mohan dichtte: ‘De witte man zegt wie hij is, en zegt wie ik ben.’’

De corona-epidemie heeft het gevoel van onrecht onder de zwarte bevolking in de VS versterkt en wellicht de protesten nog eens aangezwengeld. Zwarte Amerikanen en latino’s zijn onevenredig zwaar getroffen. De kans dat ze besmet raken is in hun vaak laagbetaalde banen in het openbaar vervoer, de schoonmaak of de fabriek groter. Net als de kans dat ze onverzekerd zijn en hun baan en ­inkomen zijn verloren als gevolg van de lockdown. Hetzelfde geldt voor etnische minderheden in Engeland.

Het einde van de lockdown, ten slotte, leidde tot een gevoel van bevrijding waardoor vooral jongeren de straat op gingen. ‘Maar’, waarschuwt Jacquelien Van Stekelenburg, ‘bagatelliseer daarmee de onderliggende drijfveren niet, zoals bij de klimaatdemonstraties ten onrechte gebeurde. Er is echt een sterke wil tot maatschappelijke verandering bij jongeren. Nu ze zien dat demonstreren werkt, zullen ze een volgende keer weer sneller op de barricade springen. Kijk wat Kick-Out Zwarte Piet nu toch, ondanks heel veel en gewelddadig verzet, heeft bereikt. Eerst werden de demonstranten weggezet als een paar gekken en fanatici en dan komt bij steeds meer mensen het besef: als mijn traditie een ander pijn doet, moet die traditie dan niet anders? Er is echt een grote cultuurverandering teweeggebracht in vrij korte tijd. Dat geeft hoop.’ (Carlijne Vos)

Frankrijk

Wie wil begrijpen waarom tienduizenden Franse jongeren dezer dagen demonstreren tegen politiegeweld en racisme, moet terug naar 19 juli 2016. Op die dag rende de 24-jarige zwarte Fransman Adama Traoré weg toen drie agenten zijn identiteit wilden controleren. Hij had zijn ID-kaart niet bij zich. De politiemannen achtervolgden Traoré en arresteerden hem hardhandig: met hun volle gewicht hielden ze hem tegen de grond gedrukt. Twee uur later overleed hij in een politiekazerne. Het was zijn verjaardag.

Tot op de dag van vandaag woedt een juridisch gevecht over de doodsoorzaak van Traoré. Volgens de politie overleed hij aan een hartaanval. Een tweede autopsie, aangevraagd door de familie, wees op verstikking. ‘Ik krijg geen adem meer’, waren zijn laatste woorden.

La vérité pour Adama, begonnen als actiecomité voor gerechtigheid in de zaak-Traoré, is uitgegroeid tot een brede grassrootsprotestbeweging die tot in de haarvaten van de banlieues is doorgedrongen. Al bijna vier jaar lang weet het collectief met name onder zwarte en Maghrebijnse Fransen veel jongeren te mobiliseren. De beweging wordt aangevoerd dood Adama’s charismatische oudere zus Assa, die zich heeft ontpopt als informele spreekbuis van Frankrijks veelkleurige voorsteden.

De dood van George Floyd, die een aantal grote gelijkenissen vertoont met die van Traoré, heeft gefungeerd als katalysator. De beelden van de lijdensweg van Floyd hebben het overlijden van Traoré, waarvan geen videomateriaal bestaat, tastbaarder gemaakt. Waar eerdere Adama-demonstraties hooguit enkele duizenden betogers op de been brachten, komen er nu tienduizenden jonge demonstranten op af. Het merendeel is zwart. Twee leuzen zijn leidend: Black Lives Matter en Justice pour Adama.

Ook de confinement, de strenge lockdown die de Fransen nog maar even geleden twee maanden aan huis gekluisterd hield, heeft een rol gespeeld. In Seine Saint-Denis – het arme, met blokkendoosflats bezaaide departement ten noorden van Parijs – werd door de politie meer dan twee keer zo vaak als het landelijk gemiddelde gecontroleerd of inwoners zich wel aan de lockdownregels hielden. Sommige van die controles liepen uit op hardhandige aanhoudingen, zoals meermaals te zien was op korzelige smartphonebeelden van buurtbewoners.

Dat de rechters in de zaak-Traoré twee nieuwe getuigen gaan horen – iets waar de familie al jaren op aandringt – zal de angel niet uit de protesten halen. Het gaat de demonstranten allang niet meer alleen om de dood van Traoré. En ook niet om die andere gevallen van dodelijk politiegeweld, waar de Franse antiracismebeweging niet voor naar de andere kant van de Atlantische Oceaan hoeft te kijken. Ieder jaar wordt er wel een naam toegevoegd aan de lijst van niet-witte jongemannen die door toedoen van de politie onder discutabele omstandigheden om het leven komen.

Op papier is de Franse republiek kleurenblind. Etnische afkomst wordt in statistieken niet bijgehouden. Maar in de praktijk hebben zwarte en Maghrebijnse jongeren zeven tot acht keer zoveel kans om door de politie te worden gecontroleerd als hun witte landgenoten. De égalité uit de heilige drie-eenheid vrijheid-gelijkheid-broederschap geldt voor hen net wat minder.

In de kern is dat waar de protesten om draaien: een schreeuw om erkenning en gelijke behandeling. Want ministers mogen zich opwinden over ‘schandalige leuzen’, als ‘iedereen haat de politie’, de demonstranten scanderen ook iets anders. ‘C’est nous, la France’, ‘wij zijn Frankrijk.’ (Daan Kool)

Australië

‘Zelfde verhaal, andere plek’, zo luidde een van de leuzen in Australië, waar vorige week in verschillende steden tienduizenden inwoners de straat op gingen. Niet alleen uit solidariteit met de protesten in de Verenigde Staten, maar ook om te demonstreren tegen discriminatie en misbruik van politieagenten jegens de Aboriginals, de oorspronkelijke bewoners van het continent.

De woede werd gevoed door cijfers die de Britse krant The Guardian begin juni publiceerde: volgens een eigen onderzoek zijn sinds 1991 ten minste 432 Aboriginals omgekomen nadat ze door de politie in hechtenis waren genomen. In bijna 40 procent van de gevallen bleef de benodigde medische hulp voor de slachtoffers uit, en nog vaker werden de juiste politieprotocollen niet gevolgd. Toch werd nog nooit een agent veroordeeld.

Een van de meer geruchtmakende zaken van de afgelopen jaren vertoont een lugubere gelijkenis met de dood van George Floyd. In 2015 werd de 26-jarige David Dungay, die leed aan diabetes en schizofrenie, door bewakers naar een cel gesleept nadat hij in het gevangenisziekenhuis weigerde te stoppen met het eten van koekjes. De bewakers hielden hem vast met zijn gezicht naar de grond, terwijl een verpleegkundige hem probeerde te verdoven. In de video die later in de rechtbank werd vertoond is te horen hoe Dungay twaalf keer zegt dat hij niet kan ademen, voordat hij het bewustzijn verliest en sterft.

Het protest tegen de behandeling van Aboriginals is zeker niet nieuw. In 2017 werd een crowdfundingactie gestart voor ‘Copwatch’, een project om Aboriginals te trainen om het handelen van de politie vast te leggen op video – een idee overgewaaid uit Amerika. ‘Australië is een racistisch land’, zei Aboriginal-leider Des Jones destijds tegen de Volkskrant. ‘Aboriginals worden vaker aangehouden, verschijnen vaker voor de rechter en worden sneller opgesloten.’

Ook hier zijn de cijfers ontluisterend: eenderde van de gevangen in Australië is afkomstig uit de inheemse gemeenschap, terwijl deze slechts 3 procent van de bevolking van 25 miljoen uitmaakt. Van de jongeren in de gevangenis heeft zelfs de helft een inheemse achtergrond. Ze worden opgepakt voor zaken als drugshandel, diefstal en mishandeling.

De problemen met jonge Aboriginals zijn deels terug te voeren op de tijd waarin Australië werd gekoloniseerd door de Britten. Aboriginalfamilies die niet werden uitgemoord, werden weggestopt in aparte, kansarme gemeenschappen. Daarnaast werden duizenden inheemse kinderen bij hun ouders weggehaald en door witte mensen opgevoed. Die kinderen staan nu bekend als de ‘verloren generatie’.

De Australische regering probeert met culturele erkenning, subsidies voor scholing, werkgelegenheid en gezinshulp, met name tegen huiselijk geweld, jongeren op het juiste spoor te helpen, maar dat is niet eenvoudig. Ze groeien op in arme gezinnen en ontsnappen maar moeilijk aan de wereld van drugs, criminaliteit en alcohol. (Jeroen Visser)

Verenigd Koninkrijk

Achter sommige ramen in Londen hebben de regenboogtekeningen, de steunbetuiging aan de nationale gezondheidszorg ten tijde van de lockdown, gezelschap gekregen van borden en vlaggen met de drie woorden ‘Black Lives Matter’. Het zegt iets over de groeiende populariteit van de beweging die sinds de dood van George Floyd zo’n 140.000 Britten op de been heeft gekregen voor tientallen antiracisme-demonstraties. Niet alleen Londen en andere grote steden waren het decor, maar ook kleinere plaatsen als Hobbesdon, Surbiton en Abergavenny. Zelfs slaapstad Milton Keynes werd wakker geschud.

De Britse tak van Black Lives Matter (BLM) is sinds 2016 actief, vooral met het vragen van aandacht voor klimaatrechtvaardigheid. Dat deden ze bijvoorbeeld door een snelweg naar luchthaven Heathrow te blokkeren en het vliegverkeer op City plat te leggen, het lievelingsvliegveld van zakenmensen in Oost-Londen. Door de jaren heeft BLM met name veel aanhang gekregen op de Britse universiteiten, waar de Amerikaanse campuscultuur goed aardt. Studenten liepen dan ook voorop bij de protesten, samen met bekendheden als zangeres Madonna, oud-voetballer Rio Ferdinand en bokser Anthony Joshua.

De grootste van alle demonstraties, die in Londen van vorige week zaterdag, liep uit op geweld tegen de politie, waarbij veertien agenten gewond raakten, een van hen zwaar. In vergelijking met hun Amerikaanse collega’s zijn de Britse bobby’s, die geen wapen dragen, een stuk milder. Buitensporig politiegeweld is er weinig. Dat neemt niet weg dat er scepsis bestaat onder de zwarte bevolking. Dat gaat terug naar 1993, toen de zwarte jongen Stephen Lawrence lukraak gedood werd door vijf witte mannen. De politie deed met tegenzin onderzoek en een leidinggevende rechercheur bleek te zijn omgekocht door de vader van een van de daders. Zes jaar later verweet een onderzoeksrechter de politie ‘institutioneel racisme’.

Bij de demonstraties werden de namen gememoreerd van zwarte arrestanten die in de politiecel zijn overleden. Ook de naam Mark Duggan viel, de drugshandelaar die in 2011 bij zijn aanhouding door de politie werd doodgeschoten. Dat leidde indertijd tot de Londense zomerrellen. Verser in het geheugen ligt de dood van de zwarte perronmedewerker Belly Mujinga, die door een passagier was bespuugd en overleed aan covid. Omdat de man niet besmet was, werd hij niet vervolgd, maar justitie maaktfv er door de protesten nu toch werk van.

Een andere verse wond is de Windrush-affaire. Honderden Britten van Caribische komaf werden het onbedoelde slachtoffer van de door Theresa May ingestelde jacht op illegalen. Van de ene op de andere dag verloren zwarte mensen die vanaf hun jeugd op het eiland woonden hun recht op verblijf. Dat is rechtgezet. Een andere grief is het stop-and-searchbeleid. In een poging het dodelijke straatgeweld binnen de zwarte gemeenschap in te dammen, maakt de politie gebruik van het recht etnisch te profileren.

Voor activisten van Black Lives Matter is het eveneens een gelegenheid om hun weerzin kenbaar te maken van het koloniale verleden, een onvrede die zich uit door middel van een beeldenstorm. Bij elke prominente Brit uit de voorbije eeuwen worden bij deze culturele revolutie vraagtekens gezet. Of het omverwerpen van ‘foute’ standbeelden het antwoord is op het maatschappelijke probleem van racisme, daarover verschillen de meningen, ook binnen de zwarte gemeenschap. Oud-voetballer John Barnes, die veel racisme heeft ondervonden in zijn carrière, verwoordde het zo: ‘Het neerhalen van standbeelden is niet het antwoord, aangezien we dan heel Groot-Brittannië zouden moeten neerhalen.’ (Patrick van IJzendoorn)