'Zelfbeklag wordt in het Oosten gecultiveerd'

Wat is dat met Oost-Europa? Het opent zich niet maar sluit zich af, lijkt het. Het flirt met de autoritaire verleiding, schoffeert Brussel, weert vreemdelingen en provoceert progressieven. Waarom weigeren de Oost-Europese regeringen zich te schikken naar de posthistorische mores in het westelijk deel van de Europese Unie? Zijn het de naweeën van de vroegere communistische dictatuur?

Dat is min of meer de vraag die het Duitse weekblad Die Zeit voorlegt aan de Poolse historicus Wlodzimierz Borodziej (60) en auteur Herta Müller (63). In Roemenië geboren als lid van de Duitse minderheid, woont ze nu in Berlijn en won ze in 2009 de Nobelprijs voor literatuur.

Müller ziet strakke lijnen tussen verleden en heden. 'De vijandigheid tegenover vreemdelingen is een overblijfsel van het socialisme. Roemenië zat potdicht. Men kon nergens heen, er kwam niemand in.' Borodziej is het niet met haar eens. Aan het Oostblok kwam 28 jaar geleden een eind. 'Inmiddels heeft meer dan 40 procent van de (Poolse) bevolking het socialisme niet meegemaakt. De ouders vertellen de kinderen anekdotes over de schaarste en de Fiat Polski, maar ze hebben het niet over hun verhouding tot buitenlanders in die tijd.'

De Pool doet ook luchtigjes over het gevoel van de vroegere Oostblokstaten dat ze tweederangs-Europeanen zijn. 'Dat men zich in Polen achtergesteld voelt, is een oeroud verhaal. Sinds de Middeleeuwen vindt men dat men iets in te halen heeft.' Müller bestrijdt dat het minderwaardigheidscomplex slechts inbeelding was. 'Wij hadden schoenen van karton. (...) De boeren stonden met hak en zeis op het land. Het meeste was handarbeid. De Roemenen waren in Europa niet eens tweederangs, ze leefden in de kelder van de beschaving. Iedereen dacht dat hen het leven werd ontstolen.'

Zulke sentimenten vormen volgens Müller de mentaliteit van mensen. Daarom is ze het niet eens met Borodziej dat het huidige verzet tegen vreemdelingenhaat weinig te maken heeft met de communistische erfenis. 'Het onverdraaglijke zelfbeklag wordt in het Oosten gecultiveerd. Zelfmedelijden sluit altijd uit, het is een soort omgekeerde arrogantie'.

Müller tilt duidelijk zwaarder aan alle historische ballast dan de Pool. Die lijkt nergens onder gebukt te gaan. Borodziej woonde in zijn jeugd in West-Berlijn als zoontje van een militair attaché. Zijn ouders waren trouw aan de communistische partij. 'Ik heb geen spoortje onderdrukking ondervonden.' Het verklaart indirect zijn relativeringsdrift.

Thomas Urban heeft daarvan geen last. De oud-correspondent van de Süddeutsche Zeitung in Warschau is zoon van Duitsers uit Breslau (nu het Poolse Wroclaw) en heeft een Poolse vrouw uit die stad. Hij schrijft in zijn krant dat West-Europa onderschat hoezeer maatschappijen die twee generaties onder de geestelijke repressie van het Sovjetblok hebben geleefd, worstelen met hun culturele identiteit. In 1972 werd een Duitse ambassade geopend in Warschau. Het duurde tot 2011 voor er een ambassadeur werd benoemd die goed Pools sprak. Voor Parijs of Rome zou dat volgens Urban ondenkbaar zijn geweest.

Hij vindt ook dat Jaroslaw Kaczynski te lang is genegeerd. De sterke man achter de Poolse regering is een rechtse nationalist maar op economisch gebied een klassieke sociaaldemocraat. De weg die hij nu gekozen heeft, is niet goed, aldus Urban, maar er is verzuimd te proberen hem in contacten dichter tot de EU te brengen. 'Op grond van hun tragische historische ervaringen hebben Polen traditioneel een uitgesproken eergevoel. Daar respect voor tonen, is een voorwaarde voor het vinden van compromissen.'