Zalm kan eindelijk weer de Rijn op en richting de Alpen zwemmen

‘Eindelijk, eindelijk kunnen de zalm, steur, spiering en andere trekvissen erin’, zegt boswachter en natuurbeheerder Ted Sluijter aan de oevers van het Haringvliet bij Stellendam. ‘Die liggen al bijna vijftig jaar met hun snuiten tegen die dichte schuiven van de dam te duwen. En vergeet de haring niet! Waarom heet het Haringvliet anders Haringvliet? Vroeger zat het hier vol met haring.’

Over drie weken is het zover: dan gaan voor het eerst sinds de permanente afsluiting in 1971 de Haringvlietsluizen op een kier. De dam tussen de eilanden Voorne-Putten en Goeree-Overflakkee, onderdeel van de Deltawerken, telt 17 schuiven, zowel aan zee- als aan landzijde. Ze zijn er om rivierwater van Rijn en Maas op de zee te lozen. Maar vanaf 5 september gaan er enkele ook op een kier om zeewater binnen te laten.

‘Het is maar 10 centimeter en je ziet er weinig van, want het zit allemaal onder water’, vertelt Sluijter (62), boswachter van Natuurmonumenten op de Zuid-Hollandse eilanden. ‘Maar het zal een enorme verandering teweeg brengen voor de natuur, zowel hier als elders in Europa. Het Haringvliet achter de dam wordt brak ofwel zoutzoet en de zalm kan nu de Rijn opzwemmen tot zelfs in de Zwitserse Alpen om in kleine beekjes te paaien.’

Veiligheid boven alles

Al decennia wordt erover gesproken en gebakkeleid: kan de open verbinding van het Haringvliet met de zee niet (een beetje) worden hersteld? Want de twee grootste rivieren van Nederland (Rijn en Maas) monden beide uit in deze voormalige zee-arm. Door de sluiting kunnen trekvissen niet meer vanaf zee de rivieren op.

‘Na de watersnoodramp in 1953 ging veiligheid boven alles’, zegt Sluijter. ‘Met de kennis van nu zouden de Deltawerken destijds waarschijnlijk anders zijn uitgevoerd, met meer oog voor de natuur.’

De milieuramp van chemiefabriek Sandoz in Bazel in 1986, waardoor de Rijn over een lengte van honderden kilometers ernstig werd vervuild en er bijna geen vis meer in de rivier voorkwam, was de katalysator. Landen langs de Rijn maakten internationale afspraken (in het Rijn Actieprogramma) om de rivier weer gezond en toegankelijk te maken voor ernstig bedreigde trekvissen.

Vertraging

Nederland had een bijzondere verantwoordelijkheid om de delta minder hermetisch afgesloten van de zee te maken. Maar vooral boeren, waterschap en drinkwaterbedrijf waren niet zo happig op het toelaten van zout water. In 2000 nam de regering het zogenaamde Besluit Beheer Haringvlietsluizen, ook wel het ‘Kierbesluit’ geheten, dat opgenomen is in het Rijn Actieprogramma. Maar vervolgens stroomde er nog heel wat Rijn- en Maaswater in het Haringvliet voordat het ‘Kierbesluit’ 18 jaar later daadwerkelijk in werking treedt.

Volgens Rijkswaterstaat heeft het onder meer zo lang geduurd omdat de zoetwatervoorziening in het gebied drastisch moest worden aangepast. Boeren, gemeenten, waterschap, drinkwaterbedrijf – er was veel weerstand tegen de verzilting bij allerlei belangengroepen, die ook compensatie eisten. Er kwamen extra studies, uitvoeringsdata werden enkele malen opgeschoven.
_{Lees verder onder de graphic}

Droom

Zout water in het Haringvliet is niet alleen een droom die voor Natuurmonumenten uitkomt. Ook het Wereldnatuurfonds, Staatsbosbeheer, Vogelbescherming Nederland, ARK Natuurontwikkeling en Sportvisserij Nederland zijn enthousiast. De zes organisaties werken samen in het zogenoemde Droomfonds Haringvliet, dat speciaal is opgericht voor het herstel van ‘een dynamische delta’ tussen de Zuid-Hollandse eilanden en financieel wordt gesteund door de Postcodeloterij.

Het is niet zo dat het hele Haringvliet zout wordt. Om de zoetwatervoorziening niet in gevaar te brengen is afgesproken dat het zoute water niet verder mag komen dan Middelharnis – waterbedrijf Evides heeft vooruitlopend op ‘de kier’ de innamepunten van het Haringvlietwater meer naar het oosten verplaatst. Er zal vooral sprake zijn van een zouttong onder water (zout water is zwaarder dan zoet water) die vanaf de dam enkele kilometers landinwaarts loopt.

Maar juist die geleidelijke overgang van zout naar zoet water trekt bijzondere deltanatuur aan. ‘Dit is zo waardevol als paai-, broed- en opgroeigebied voor trekvissen en trekvogels’, jubelt boswachter Sluijter. Hij noemt het Haringvliet zelfs ‘een internationaal kruispunt’ voor vogels en vissen.

Want bonte strandlopers, zilverplevieren en andere trekvogels maken hier een eetstop op hun lange noordzuidvlucht van de Siberische toendra’s naar Afrika. En zalmen, steuren en andere trekvissen komen in het brakke water van het Haringvliet ‘acclimatiseren’ voordat ze hun oostwestreis tussen zee en rivieren vervolgen.

Gereed maken

De samenwerkende natuurorganisaties zijn al begonnen om het gebied gereed te maken voor de komst van het zoute water. Zo wordt de Zuiderdieppolder, waar het graan net voor de laatste keer is geoogst, omgevormd tot kreken- en slikkengebied - de laatste boer in de polder is inmiddels verplaatst. Ook de Korendijkse Slikken verderop langs het Haringvliet worden verder ‘afgeschraapt’ zodat kluten en andere trekvogels straks in het slik makkelijker hun eten kunnen vinden.

Het Wereldnatuurfonds begint later deze maand met de aanleg van een speciaal ‘vogel- en viseiland’ middenin het Haringvliet bij Middelharnis. Het wordt zes hectare groot, waarvan twee hectare altijd boven water blijft. Op het eilandje kunnen vogels bijkomen of broeden, het ondiepe water rond het eilandje heeft dezelfde functie voor vissen.

‘Op die locatie lag al een natuurlijke zandbank, maar deze is door verschillende waterwerken onder water verdwenen’, aldus Bas Roels, adviseur zoetwater bij het Wereldnatuurfonds. ‘De zand- en slibplaat komt deels onder water, uitstekend foerageergebied voor bijvoorbeeld de kleine plevier en stern.’ Het vogeleilandje, niet ver van dat andere natuureiland Tiengemeten, kan straks ook bekeken worden vanuit een vogelkijkhut.

Kosten

De totale kosten van alle natuur- en recreatieprojecten rond het Haringvliet bedragen 27 miljoen euro. ‘Dit is nog maar het begin’, zegt een WNF-woordvoerder over De Kier. Ook haar collega’s bij de andere natuurorganisaties hopen dat de sluizen in later stadium verder dan een kier zullen opengaan.

‘Kijk, een visarend’, roept Sluijter, terwijl hij de majestueuze roofvogel aanwijst die boven het water cirkelt. Door de verzilting zal hun aantal alleen maar toenemen, verwacht de boswachter. ‘Een visarend die een vis uit het Haringvliet pakt, dan is zo mooi – dat is een beeld dat je je hele leven niet vergeet. Dat wil ik elk kind en elke volwassene meegeven. Dat kan, sterker nog dat gaat echt gebeuren.’