Zakt het islamitische Avicenna College terug in de as?

Twee islamitische middelbare scholen telt Nederland. Terwijl die ene, het Cornelius Haga Lyceum de laatste jaren continu negatief in het nieuws was, leek het met die andere juist goed te gaan. Die tijden zijn voorbij. Op het Avicenna College in Rotterdam is sinds deze zomer sprake van een bestuurlijke chaos zoals die zich zelden manifesteert in het Nederlandse onderwijs.

De plotwendingen volgden elkaar de afgelopen weken razendsnel op. Eerst vertrok de populaire oprichter van de school wegens ‘onzuiver’ en ‘grensoverschrijdend’ gedrag. Daarna meldden tientallen docenten zich uit protest ziek. En vervolgens besloot ook minister Arie Slob van Onderwijs zich met de kwestie te bemoeien. ‘Dat leerlingen de dupe worden’, schreef Slob op 9 september aan de Tweede Kamer, ‘is voor mij onacceptabel.’

Wat er aan de hand is op het Avicenna College? Op het eerste gezicht lijkt het vooral een verbitterd arbeidsconflict, maar wie langer kijkt ziet dat op de achtergrond ook de discussie over de islamitische identiteit en de mate van vroomheid een belangrijke rol speelt.

Een reconstructie in vijf akten.

Akte 1 - De wedergeboorte

Waarin een nieuwe school uit de puinhopen van een oude verrijst

Het Avicenna College kent een merkwaardige geschiedenis, die begint in 2013. In dat jaar raakte islamitische scholengemeenschap Ibn Ghaldoun in opspraak vanwege grootschalige examenfraude. Kort daarna ging de school failliet.

Op verzoek van Sander Dekker, de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs, ontfermde de christelijke scholenkoepel CVO zich over circa 550 van de 650 leerlingen van Ibn Ghaldoun. Razendsnel liet de koepel een nieuwe school met een islamitisch karakter uit de as van de oude school herrijzen. Bestuurder van die school werd CVO-topman Wim Littooij, een man met circa veertig jaar ervaring in het onderwijs.

Dekker sloeg met deze manoeuvre twee vliegen in één klap. Niet alleen konden de leerlingen direct weer naar school, ook voorkwam hij dat er in Rotterdam ruimte zou ontstaan voor een islamitische school van een bestuur waarin het ministerie weinig vertrouwen had. Dit was het bestuur dat later in Amsterdam het omstreden Cornelius Haga Lyceum zou oprichten.

Veel ouders waren blij met de nieuwe school in Rotterdam, zegt Littooij, al was er ook weerstand. ‘Op de eerste bijeenkomst voor ouders zeiden een paar mensen dat ik als christen niet te vertrouwen was. Iemand noemde me een christenhond.’ Later lieten tegenstanders flyers drukken met teksten als ‘Gif in honing’ en ‘Doe niet mee aan de onwettige school’.

Littooij liet zich er niet door van de wijs brengen. Hij ging aan de slag, regelde bij de gemeente een fonkelnieuw gebouw en wierf een batterij bevoegde docenten, ‘want bij het Ibn Ghaldoun zaten er een paar die nauwelijks Nederlands spraken of alleen waren aangenomen omdat ze iemands broer of neef waren’.

Dit werd zijn missie: goed islamitisch onderwijs, gericht op integratie. ‘Er moet rust komen rond deze mensen’, zegt Littooij daar nu over. ‘Mijn drive was om extreem-rechts de wind uit de zeilen te nemen.’

Akte 2 - De patstelling

Waarin de directeur en de medezeggenschapsraad botsen

De eerste jaren draaide het Avicenna College goed. De inspectie was tevreden over de kwaliteit, de leerlingaantallen groeiden. En toch begon het te broeien. Littooij, die vanaf januari 2018 naast bestuurder ook directeur werd, lag steeds vaker overhoop met de ouders en docenten in de gekozen medezeggenschapsraad. Belangrijke besluiten bleven daardoor liggen.

Over de oorzaak van het conflict doen tegenstrijdige verhalen de ronde. Volgens Littooij stelden prominente leden van de medezeggenschapsraad ‘hun persoonlijk belang boven dat van de school’. Omdat ze zelf gepasseerd waren bij benoemingen of niet naar een volgende salarisschaal waren gegaan, blokkeerden ze de promotie van anderen, zegt hij. ‘Ze stemden overal tegen.’

Een toenmalig lid van de raad, dat anoniem wil blijven, noemt dit onzin. ‘Voor ons draaide het om Littooijs grensoverschrijdende gedrag. Hij schreef zijn eigen wetten en regels.’ Zo zou Littooij de raad ‘volledig hebben genegeerd’ bij het opstarten van de wervingsprocedure voor een nieuwe directeur. Littooij noemt dit op zijn beurt ‘feitelijk onjuist’.

De strijd was grimmig. Normaal contact tussen de directeur en de raad ontbrak. Liefst zes keer troffen de partijen elkaar bij een landelijke geschillencommissie, die Littooij enkele malen terugfloot. Een enquête eind 2019 wees uit dat de directeur-bestuurder wel het personeel aan zijn zijde had. De meerderheid liet weten geen vertrouwen te hebben in de medezeggenschapsraad.

In het voorjaar van 2020 greep de raad van toezicht in. Het contract van Littooij zou alleen worden verlengd als hij zou meewerken aan een onderzoek naar klachten die over hem waren binnengekomen.

Littooij weigerde dat, waarna een grote groep docenten een brief naar de ouders stuurde. ‘Dit pikken we niet, we laten het niet gebeuren dat de oprichter van onze mooie school op deze schandalige wijze buitenspel wordt gezet’, schreven ze. ‘We gaan naast en achter hem staan en we steunen hem tot het einde aan toe.’

Akte 3 - Het protest

Waarin docenten zich ziek melden

Na bemiddeling van de gemeente Rotterdam kwam er toch een onderzoek. Niet alleen naar Littooij, maar naar ‘samenstelling, samenhang en samenwerking’ van bestuur, raad van toezicht en de medezeggenschapsraad.

Littooij beloofde consequenties aan het rapport te verbinden, als daar aanleiding voor zou zijn. Dat gold ook voor Mohamed Talbi, die bij de start van het onderzoek terugtrad als voorzitter van de raad van toezicht. Hij bleef wel aan als lid.

De conclusies van het onderzoek waren niet mals. Onderzoekers van het Bureau Integriteit Nederlandse Gemeenten (Bing) concludeerden in augustus 2020 dat Littooij ‘onzuiver’ en ‘op onderdelen grensoverschrijdend’ had gehandeld. De directeur-bestuurder had ‘de medezeggenschapsraad het werk bemoeilijkt en individuele leden benadeeld’, stelden de onderzoekers. Zo zou hij een van hen het teamleiderschap hebben ontnomen vanwege een standpunt van de raad. Ook had hij ‘de positie van de raad van toezicht ondermijnd’.

Ook de medezeggenschapsraad kreeg kritiek van Bing, omdat die zich had opgesteld als ‘hindermacht’ en ‘niet meer adequaat’ functioneerde. De raad van toezicht had volgens de onderzoekers ‘eerder en adequater’ moeten optreden.

Naar aanleiding van het rapport werd het contract van Littooij niet verlengd. Talbi kon aanblijven bij de raad van toezicht, maar niet als voorzitter. ‘Er is niet gebleken dat ik niet integer heb gehandeld’, zegt hij daarover.

Op school ontstond onrust. Aan het begin van het schooljaar meldden personeelsleden zich massaal ziek, omdat ze de conflicten zat waren. Het gedwongen vertrek van Littooij was de spreekwoordelijke druppel. Volgens vertegenwoordigers van het stakende personeel zou het om ruim zeventig medewerkers gaan, ongeveer de helft van het personeelsbestand.

Een interim-directeur, die de plaats van Littooij had ingenomen, probeerde via de media docenten te werven om de school uit de brand te helpen. Met succes, zei hij zelf. Andere bronnen zeggen tegen de Volkskrant dat er ‘veel lesuitval’ was.

De protesten van het personeel hadden effect. Begin september maakten Talbi en het enige andere overgebleven lid van de raad van toezicht bekend dat zij per 1 oktober zullen opstappen. De islamitische schoolbesturenorganisatie Isbo zou vervolgens minstens twee tijdelijke toezichthouders leveren die nieuwe toezichthouders konden gaan werven.

‘Wij spreken hierbij wel de verwachting uit dat hiermee de staking wordt beëindigd’, schreven Talbi en de andere vertrekkende toezichthouder in een verklaring, ‘en dat onze leerlingen het onderwijs krijgen waar zij recht op hebben.’

Maar daarmee was het conflict nog niet voorbij.

Akte 4 - Het wantrouwen

Waarin de docenten verder strijden

Nee, de ziekgemelde docenten vonden de toezeggingen van de raad van toezicht niet genoeg. Ze wilden pas weer komen werken als de medezeggenschapsraad nieuwe verkiezingen zou uitschrijven. En als de dit voorjaar aangestelde interim-voorzitter van de raad van toezicht, Gökhan Çoban, zijn biezen zou pakken.

De docenten hebben geen vertrouwen in Çoban, die in het dagelijks leven directeur-bestuurder van de Isbo is en schaduwraadslid voor Denk in Veenendaal. Ze vrezen dat hij de raad van toezicht vol zal stoppen met gelijkgezinde bestuurders van andere Isbo-scholen. Zelf streven de docenten juist een divers samengestelde raad van toezicht na, zegt een van hen, ‘man, vrouw, islamitisch én niet-islamitisch’.

Gevraagd naar de bezwaren tegen de Isbo roept de anonieme docent de affaire rond het controversiële lesboek Help! Ik word volwassen in herinnering. In dat boek, dat in opdracht van de Isbo is geschreven en uitgegeven, zouden kinderen leren dat jongens en meisjes ‘bij elkaar uit de buurt moeten blijven’ en dat meisjes geen ‘kleding van ongelovigen’ horen te dragen. Ondanks meerdere pogingen wil Çoban de Volkskrant niet te woord staan.

Het roept de vraag op of het conflict uiteindelijk niet draait om fundamentelere vragen. Van wie is de school? Hoe wenselijk is de invloed van niet-islamitische bestuurders nog? En hoe religieus moet het Avicenna College zijn?

Het eerder genoemde voormalige medezeggenschapsraadslid vindt dat ‘moslims gigantisch worden betutteld’ en vraagt zich af waarom de school geen islamitische directeur krijgt. ‘Op een gereformeerde of joodse school accepteren ze toch ook geen buitenstaander in de directie?’

De onderzoekers van Bing schrijven dat bij veel betrokkenen het idee bestaat dat de andere partij ‘onzuivere motieven en (verborgen) agenda’s’ heeft. ‘Met name vanuit ouders zijn zorgen geuit over de invloed van orthodoxe stromingen op de school.’

Dat lijken geen spookverhalen. Zo roert Arnoud van Doorn zich vanaf de zijlijn in het conflict. Van Doorn is raadslid van de islamitische Partij van de Eenheid in Den Haag. Hij heeft banden met salafistische organisaties, zoals stichting Al-Fitrah in Utrecht. Ook was hij nauw betrokken bij de oprichting van het Haga Lyceum. Op sociale media schaarde hij zich achter de medezeggenschapsraad. ‘Ik bemoei me met alle zaken die de islamitische gemeenschap aangaan en waarbij onrecht en systeemtegenwerking aan de orde is’, zegt hij desgevraagd.

Wim Littooij zegt dat er bij het Avicenna College voorheen nooit sprake was van een stammenstrijd tussen religieuze en minder religieuze ouders, maar dat hij dat nu ziet veranderen. ‘Talbi heeft gezegd dat hij alleen nog islamitische directeuren en bestuurders wil hebben. Hij wil een orthodoxere school. Met die mensen van de Isbo gaat het die kant op.’

‘Daar herken ik mij niet in’, zegt Talbi desgevraagd. Hij wijst erop dat Littooij vaker onjuiste informatie verspreidt, een verwijt dat Bing ook uit de mond van andere betrokkenen optekende. Daarnaast zegt Talbi dat de Isbo ‘helemaal geen orthodoxe koers vaart’.

Akte 5 - Rust, reinheid, regelmaat

Waarin de minister ingrijpt

Hoe verder? Omdat de sfeer op school verhit bleef, besloot minister Slob zich met de zaak te bemoeien. Begin september schakelde hij een Tilburgse hoogleraar in om zich te buigen over de impasse.

De hoogleraar concludeerde na twee dagen rondbellen dat het Avicenna College behoefte heeft aan ‘rust, reinheid en regelmaat’. Er zouden even geen discussies over besturing en ideologie moeten worden gevoerd, want ‘deze organisatie kan nu even geen ingewikkelde gesprekken aan’. De medezeggenschapsraad moest zich voorlopig koest houden. En de interim-directeur, die ‘onvoldoende de-escalerend’ te werk zou zijn gegaan, kon beter vertrekken.

Çoban beloofde de minister de aanbevelingen over te nemen. De interim-directeur verdween. Bijna alle ziekgemelde docenten gingen weer aan het werk. Meerdere bronnen vertellen dat de spanning op de werkvloer te snijden was. De teruggekeerde docenten zouden de polonaise gelopen hebben, de doorwerkers voelden zich niet meer veilig. Ook de invalkrachten, die opeens niet meer staan ingeroosterd, weten niet waar ze aan toe zijn.

Maandag bleek dat verzoening nog ver weg is. Opnieuw meldde een grote groep docenten zich ziek. Leerlingen zijn naar huis gestuurd. In een brief aan de ouders schrijven de protesterende docenten dat ze willen ‘voorkomen dat een bepaalde ideologie de overhand krijgt’ op de school. Çoban zou ondanks de adviezen van de hoogleraar zijn eigen koers varen en daarbij ‘dictatoriaal’ te werk gaan.

Talbi ontkent dit. Çoban werkt nauw samen met het ministerie, zegt hij. Een wervingsbureau helpt bij de zoektocht naar een interim-directeur en toezichthouders. Het ministerie bevestigt dit.

‘Het is jammer’, zegt Talbi, ‘dat de protesterende docenten dit uitvechten over de ruggen van die arme leerlingen. Die hebben al sinds maart geen normale les meer gekregen. Dit is niet meer uit te leggen.’