Worden ‘gewone burgers’ anders gestraft dan ‘de hoge heren’? Ja, concludeert studie naar klassenjustitie

Neem de toeslagenaffaire, waarin machteloze ouders ten onrechte hard werden aangepakt, en vergelijk die met ING-bank die witwassen faciliteerde, en waarin topman Hamers wegkwam met een schikking. ‘Klassenjustitie!’, klinkt het verwijt. En dat hoor je wel vaker.

Is het inderdaad zo dat klassenjustitie in Nederland voorkomt? Dat wilde de Tweede Kamer weten. ‘Het is aannemelijk’, zegt sociaal psycholoog Kees van den Bos van de Universiteit Utrecht. Hij is hoofdauteur van het onderzoek naar klassenjustitie in de strafrechtketen, in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC), dat dinsdag werd gepubliceerd. ‘Wij spraken politiemensen die het bestaan van klassenjustitie in Nederland ontkennen, maar bijvoorbeeld ook sommige advocaten die heel stellig zeggen: ja, het komt voor.’

In het rapport staat u lang stil bij de vraag wat klassenjustitie is

‘Er is een wirwar aan definities over wat klassenjustitie precies is. Eenvoudig gezegd komt het neer op deze twee vragen: wordt iemand die niet tot de heersende klasse behoort, onterecht benadeeld? En: wordt iemand die wél tot de heersende klasse behoort, onterecht bevoordeeld?

‘Met heersende klasse bedoelen we het deel van de samenleving die het geld of de macht heeft om dingen te bepalen. Illustratief is het verwijt, in de vergelijking van de ING-schikking met de toeslagenaffaire, dat de hoge heren wegkomen met een schikking, terwijl jan met de pet heel hard wordt aangepakt.

‘Maar het gaat in de definitie vooral om het woord ‘onterecht’. Een goed voorbeeld is de zaak die een donkergekleurde Nederlander vorige week heeft aangespannen tegen de marechaussee, omdat hij steeds op Schiphol uit de rij wordt gepikt voor controle. Die man voert als argument aan dat hij gediscrimineerd wordt. De marechaussee voert onder meer aan dat ze gewoon haar werk doet en Nederland veilig moet houden. Het is spannend hoe die zaak gaat aflopen. De hamvraag is niet of die man te vaak wordt gecontroleerd, maar: zijn die controles terecht?’

Komt klassenjustitie vaak voor?

‘Die vraag kan ik niet beantwoorden. Ons onderzoek is kwalitatief van aard. Het ministerie van Justitie heeft een kwantitatief vervolgonderzoek aangekondigd, dat later dit jaar wordt gepubliceerd.’

Maar het komt dus wel voor in het Nederlandse strafrecht?

‘Wij hebben veel gesprekken gevoerd met politiemensen, officieren van justitie, advocaten, rechters, reclasseringsmedewerkers en kritische burgers die zich bijvoorbeeld over dit onderwerp roerden in de media. Het lijkt inderdaad voor te komen dat mensen onterecht worden bevoor- of benadeeld, zeker wanneer sprake is van een discretionaire ruimte – een grijs gebied dat niet helder door de wet is afgebakend en waarbinnen een functionaris dus zelf moet inschatten wat hij of zij het beste kan doen. Zo staat bijvoorbeeld niet elk delict in de wet omschreven, maar een officier van justitie moet wel bij elk delict de wet interpreteren en zelf bepalen of hij een verdachte wel of niet gaat vervolgen. In zo’n geval kan het voorkomen dat mensen van een bepaalde sociaal-economische klasse of etnische groep de pineut zijn als ze tot een lagere klasse behoren, of er beter vanaf komen als ze tot een hogere klasse behoren.’

Dat zou niet mogen gebeuren

‘Het gebeurt vaak onbewust. Er zijn drie oorzaken voor onterechte bevoor- of benadeling: het kan bewust gedrag zijn, denk aan die politieagenten die zich in een groepsapp bewust neerbuigend uitlieten over gekleurde burgers.

‘Wellicht interessanter is als het onbewust en onopvallend gebeurt. Mensen vertonen vaak een onbewuste schrikreactie als ze iemand tegenkomen uit een andere sociale groep, je bent dan meer op je qui-vive. Die reactie kun je corrigeren, je kunt je openstellen voor die persoon, maar daar heb je niet altijd de tijd of de energie voor. Een voorbeeld van zo’n onbedoelde reactie is de officier van justitie, Roy Nanhkoesinh, die in een interview met de Volkskrant zei dat een rechter aan hem vroeg: ‘Wilt u de zaal verlaten? Verdachten mogen nog niet binnenkomen.’

‘Een derde oorzaak is als het rechtssysteem niet goed werkt. Als bijvoorbeeld arbeidsmigranten die het Nederlands niet goed beheersen, een zwaardere straf krijgen omdat met hun op zitting niet goed te praten valt, en ze een celstraf krijgen terwijl iemand in een soortgelijke zaak een taakstraf zou hebben gekregen. Dat kan voorkomen, zeggen sommige rechters die we hebben gesproken.’

Wat is de belangrijkste les uit jullie onderzoek?

‘Dat iedereen alert moet zijn, vooral op onbewuste bevoor- of benadeling en op de vraag: pakken je goede bedoelingen misschien toch nadelig uit voor sommige groepen, of zijn ze onterecht voordelig voor een ander? En als het rechtssysteem niet goed werkt, moeten we dat onderkennen en de discussie voeren: is hier een probleem, en zo ja, hoe lossen we dat op?

‘Samen met het kwantitatieve onderzoek dat later dit jaar verschijnt, gaan het ministerie en de rechtspraak hiermee kijken hoe ze de strafrechtketen kunnen verbeteren.’