Wie terugkijkt, ziet hoe Poetin al jarenlang kon toewerken naar de oorlog met Oekraïne

Van de hybride oorlog avant la lettre in Georgië tot de westerse vergeetachtigheid – wie stappen terugzet in de tijd vindt aanwijzingen genoeg voor de onvoorstelbare oorlog waar Vladimir Poetin Oekraïne nu in onderdompelt.

Op een warme lome dag in augustus 2008 sta ik in de tuin van Georgi Gigoeasjvili, een appelboer in Tviavi, Georgië, vlak bij de ‘grens’ met het separatistische Zuid-Ossetië. Hij laat de metersdiepe kraters zien die Russische bommen die ochtend sloegen. ‘Ik stond hier vanochtend het gras te maaien en precies op die plek viel vijf minuten later een bom’, zegt hij. ‘Ik weet zelf niet waarom ik hier nog sta.’

Hoewel het oorlog is en er wordt gebombardeerd, staat Gigoeasjvili erop dat we bij hem op het erf onder een dak van druiven een uitgebreide lunch genieten, die binnen een mum van tijd op tafel staat. We hebben weinig tijd, maar laten ons de kruidige Georgische gerechten en zelfgemaakte wijn smaken. Maar dan worden nerveuze woorden gesproken waar iedereen aan tafel spontaan om moet lachen: ‘De Russen gaan toch niet twee keer op een dag een en dezelfde boomgaard bombarderen?’ Ik zal nog tientallen Georgiërs en Osseten spreken over de oorlog, tijdens en na de gevechten, maar nooit, nooit kom ik een levende ziel tegen die begrijpt waarom die oorlog nodig was.

Wie stappen terugzet in de tijd, op zoek naar aanwijzingen voor de onvoorstelbare oorlog waar Vladimir Poetin Oekraïne nu in onderdompelt, vindt aanwijzingen genoeg. De korte Georgië-oorlog van 2008 is er een van, een hybride oorlog avant la lettre. Het militaire deel duurde kort, maar de aanloop, waarin de druk op Georgië steeds verder is opgevoerd, was heel lang en begon eigenlijk met de democratische omwenteling in Georgië (de Rozenrevolutie) van eind 2003.

Poetin, in 2000 aangetreden als president, stelt in zijn eerste jaren vooral in eigen land met harde hand orde op zaken. Met steun van het volk, dat snakt naar stabiliteit. Hij brengt de Tsjetsjenen op de knieën door Grozny plat te bombarderen, hij brengt de vrije media onder zijn controle, stuurt de rijkste oligarch naar een Siberisch strafkamp en schaft de politieke oppositie af.

De oorlog in Georgië toont dat hij ook buiten Russische grenzen met harde hand kan optreden. De democratische omwentelingen in Georgië en Oekraïne vervullen hem met weerzin. De nieuwe leiders dansen niet naar zijn pijpen en flirten zelfs met de Navo! Terwijl Nederland zijn laatste tanks verkoopt, begint Poetin, die ontevreden is over zijn krijgsmacht, aan een grote herbewapening.

Maar het Westen vergeet de oorlog snel. Waarschuwingen uit Oost-Europa dat Oekraïne de volgende dis op het menu is, worden genegeerd. Binnen een half jaar presenteert de kersverse Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton een symbolische ‘resetknop’ aan haar Russische collega Lavrov: er moet een ‘herstart’ komen in de relaties.

Dit is onderdeel van een patroon gericht op de accommodatie van Rusland in de nieuwe Europese ordening. Honderd procent zal dat nooit lukken, want Rusland eist consequent ofwel een ‘veto’ over andere landen, ofwel een eigen invloedssfeer. En dat is nu precies waar het einde van de Koude Oorlog een einde aan heeft gemaakt: vanaf nu zijn mensen vrij, en landen ook, om aansluiting te zoeken bij westerse clubs als de EU en de Navo.

Maar gelijktijdig aan de patstelling op veiligheidsgebied, biedt economische samenwerking alle kansen. Westerse ceo’s kijken verlekkerd naar die snelgroeiende Russische markt van 140 miljoen consumenten. En de westerse energiegiganten buigen zo diep als nodig is voor Poetin om te kunnen blijven opereren in het land. En het mooie is: hoe hard Poetins interne of externe agressie ook wordt, je kunt je richten op zakendoen en wegkijken van de rest – en dat ook nog verkopen als het stimuleren van vrede.

Wandel durch Handel

In november 2007, in het fonkelende bladgouden decor van het Kremlinpaleis, tekenen de directeur van Gasunie Marcel Kramer en zijn collega Aleksej Miller van Gazprom een contract over Nederlandse deelname aan het Russisch-Duitse pijpleidingproject Nord Stream. Achter de stoelen van de twee directeuren staan premier Jan Peter Balkenende en Vladimir Poetin, de laatste met een minzaam glimlachje.

Wandel durch Handel, noemen de Duitsers het: als we maar handel drijven en van elkaar afhankelijk worden, groeit Rusland vanzelf naar ons toe. Premier Balkenende zegt het met zoveel woorden in het Kremlinpaleis: ‘Het is een belangrijke stap voor het vergroten van de wederzijdse interdependentie tussen de EU en Rusland.’

Om die reden is de Gasunie-woordvoerder boos op me als hij ziet dat ik in de krant heb geschreven dat het een ‘omstreden project’ is in Oost-Europa (doorvoerlanden als Oekraïne en Polen worden omzeild door de nieuwe pijpleidingen), maar ook in de EU. Die bezwaren zullen nooit veel indruk maken. Niet in 2007, niet in 2011 bij de feestelijke opening van de pijpleiding, niet in 2014 na het neerhalen van MH17, niet in 2016 als Nederlandse kiezers economische samenwerking met Oekraïne verwerpen. Tot voor kort bleef kabinet-Rutte na kabinet-Rutte stug volhouden dat ook Nord Stream 2 ‘een zakelijk project’ was waar het kabinet geen mening over had.

Het punt is: in de jaren 2000 gaat de gasprijs vijf keer of meer over de kop en beginnen sommige mensen in Rusland heel, heel erg rijk te worden. En daarvoor staat de deur altijd wagenwijd open. In heel Europa. Accommodatie van Rusland betekent blijkbaar ook: never spoil the party! Poetin ontvangt in zijn tsarenpaleis de ene na de andere westerse leider of captain of industry, en allemaal buigen ze diep voor de tsaar, het klatergoud, en de kans goed geld te verdienen aan de Russische markt. En niemand buigt dieper, trouwens, dan Shell-directeur Jeroen van der Veer. Met Marcel Kramer van Gasunie loopt het ook goed af: hij krijgt een topfunctie in South Stream, een ander pijpleidingproject. Onze hoogsteigen Schröder.

Maar hoe kan dat eigenlijk, dat Nederland en Rusland jarenlang steevast (bijna) de grootste investeerders in elkaars landen zijn? Als Rutte in oktober 2011 op bezoek is in Moskou, wordt hij aangesproken door de jonge corruptiebestrijder Aleksej Navalny. Hij vertelt Rutte dat veel Russische bedrijven zich in Nederland vestigen om corrupt verdiend geld wit te wassen. Hij spreekt onder meer over Gunvor, ‘een van de voornaamste symbolen van Russische corruptie’ en gelieerd aan Poetins privéfortuin. Rutte zegt dat er ‘geen enkele aanwijzing’ is dat in Nederland geld wordt witgewassen, meereizend minister van Infrastructuur Melanie Schultz van Haegen voegt eraan toe ‘dat je natuurlijk niet altijd weet waar het geld vandaan komt’. Het fenomeen van de Russische brievenbusfirma’s staat niet hoog op de politieke agenda, ook na MH17 niet.

En hoe kijkt Poetin tegen die stoet langstrekkende (of kruipende) westerse dignitarissen aan? Het is precies wat hij wil, en hij kan het gebruiken – niet alleen voor zijn economische agenda, ook voor zijn politiek-militaire.

Vladimir de Grote

Maar waar komt Poetin vandaan? Poetins moeilijke jeugd is bekend, net als zijn scholing als KGB-agent. Dat laatste komt in de moeilijke jaren negentig van pas. Terwijl de bevolking lijdt, blijft in deze tijd van chaos en banditisme de oude machtsstructuur van de KGB overeind. Met een netwerk in en buiten Rusland en de stootkracht om te profiteren van het wilde kapitalisme. Dat kan zeer lucratief zijn, vooral als je je niet aan de spelregels houdt. In deze wereld werkt Poetin zich in St.-Petersburg omhoog van consigliere naar de hoogste plek in het Kremlin.

De vrienden van de datsjaclub die Poetin en kornuiten stichten in hun Petersburgse tijd tellen allang niet meer hun miljoenen maar hun miljarden. Ze vormen de top van een piramide van profiteurs die hun eigen land hebben leeggeroofd, onder andere door elke winstgevende onderneming waar hun oog op viel desnoods met geweld over te nemen. Zoals een kleine zakenman me eens uitlegde in de nachttrein van Moskou naar Vorkoeta: ‘Mijn bedrijf is succesvol, maar ik pas goed op dat het niet té succesvol wordt. Anders komen ze langs.’

Poetin en de gestegen gasprijzen geven Rusland nieuwe kracht – en trots. Ook veel Russen zijn blij dat hun land, een oude imperiale macht en trotse rijke cultuur, weer meetelt. Daarom gaan ze een heel eind mee als Poetin begint op te treden op grond van materiaal uit de plunjezak aan chagrijn die hij meetorst over de huidige ordening. Rusland is zijn invloedssfeer kwijt, Bush doet aan raketdefensie in Polen en Roemenië, de Navo viel Servië aan (1998/’99) en westerse landen erkennen in 2007 zelfs de onafhankelijkheid van de Servische provincie Kosovo.

Dat laatste gebruikt Poetin na de oorlog in Georgië – en verwijzend naar ‘genocide’ – als rechtvaardiging om Abchazië en Zuid-Ossetië te erkennen. Dat de Navo optrad tegen echte etnische zuiveringen en Rusland niet, geen klein verschil, raakt natuurlijk verloren in de Russische propaganda.

In 2005, als hij ziet dat Moskou zijn invloed verliest op de democratisch geregeerde buurlanden Oekraïne en Georgië (de Baltische staten zijn dan al Navolid), noemt hij de instorting van de Sovjet-Unie zelfs ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw’.

De kloof tussen de Poetin die westerse landen zien door hun gekleurde brillenglazen (Balkenende prijst Poetins Rusland in Moskou herhaaldelijk als ‘jonge democratie’) en de Poetin die afrekent met de democratie in eigen land en zich afzet tegen democratisch gekozen leiders om Rusland heen, wordt steeds groter.

En zo is het opeens februari 2022 en zie je een beeld voorbijkomen van een Russisch gepantserd voertuig dat over een rijdende auto in Kiev heen walst. Zoals Edward Lucas, een van de weinigen westerlingen die al jaren waarschuwt tegen Poetin, en daar ook om is verguisd, deze week terugkijkt: ‘We zullen nu nog jaren de tijd hebben (decennia, waarschijnlijk) om de combinatie te overdenken van naïviteit, zelfgenoegzaamheid, arrogantie, onwetendheid en – vooral – hebzucht die ons tot deze catastrofe bracht.’

Communicerende vaten

Voor Poetin zijn de strijd tegen de binnenlandse oppositie en die tegen westerse landen communicerende vaten. Want elke oppositie tegen de leider is onderdeel van een westers complot hem ten val te brengen. Het is dan ook geen toeval dat de steeds strengere binnenlandse repressie, die in 2012 begint, hand in hand gaat met het creëren van een vijandbeeld van het Westen, dat door de propagandisten van de staatstelevisie nu al jaren dag in, dag uit levend wordt gehouden.

Kunnen westerse landen tegelijk Poetins vijanden zijn, die Ruslands belangen structureel veronachtzamen (zeker voor binnenlandse consumptie), zijn beste zakenpartners én de landen waar de Poetin-maffia zijn geld kan stallen en zijn kinderen huizen en diamanten kan geven? Ja, want ook dit zijn communicerende vaten voor Poetin. Wat het Westen ziet als ‘interdependentie’ die vrede bevordert, ziet Poetin als groeiende westerse afhankelijkheid van de Russische economie, waarmee vooral Europa zichzelf een hand op de rug bindt.

Een hoogtepunt van de protestgeneratie wordt eind 2011, begin 2012 bereikt als in Rusland, Moskou voorop, de grootste democratische beweging opbloeit sinds 1990. Twee kopstukken daarvan zijn Navalny en Boris Nemtsov: de een inmiddels vergiftigd en opgesloten in een Siberisch strafkamp, de ander vermoord op een brug tegenover het Kremlin. De Moskouse Lente wordt gesmoord; niet de wederopstanding van een democratisch Rusland, maar het begin van een nieuwe fase van steeds verder opgeschroefde repressie.

De Krim en verder

Dat gaat gepaard met steeds sterker antagonisme tegen het Westen – en dan moet de volksopstand in Oekraïne eind 2013 nog beginnen. Daarin legt Poetins bemoeienis met en manipulatie van de Oekraïense politiek het af tegen de Oekraïense wens zich bij het Westen aan te sluiten.

Rusland annexeert de Krim en begint een oorlog in Oost-Oekraïne, hopend enthousiast te worden begroet in deze van oudsher zwaar Russisch-sprekende delen van het buurland. Dat valt zwaar tegen. Veel Oekraïense steden bevrijden zich van de plaag van de rebellen, maar een permanent conflict is geboren, dat over de jaren 14 duizend dodelijke slachtoffers zal eisen. Voor Nederland komt er een monumentale gebeurtenis bij: het neerhalen van vlucht MH17 met bijna driehonderd mensen aan boord, van wie bijna tweehonderd Nederlanders, is een enormiteit, en in ieder geval voor Nederland een keerpunt in de betrekkingen met Rusland.

Maar hoe reageert het Westen nu de waarschuwingen na de Georgië-oorlog zijn uitgekomen? Europa en de VS zijn ‘woedend’; er komen ‘strenge sancties’; de Europese ordening is ‘geschonden op ontoelaatbare wijze’. De Navo wordt wakker geschud en plaatst een symbolische multinationale aanwezigheid aan de oostflanken. Toch raakt gaandeweg de aandacht weer afgeleid. De economische belangen bestaan nog steeds, ook mét sancties. De aandachtsspanne van westerse landen is altijd maar kort.

Poetin, die Stalin nog gaat verslaan qua aantal dagen in het Kremlin, denkt wel in de lange termijn. De modernisering van de krijgsmacht, die in 2022 deels voltooid moest zijn, is gelukt, door investeringen en door de ervaring die de Russen vanaf 2015 hebben opgedaan in Syrië. Daar werd het Westen, dat onder Obama rode lijnen trok die het niet afdwong, buitenspel gezet. Zoals eerder in Tsjetsjenië en nu in Oekraïne, wordt grof geweld, ook tegen burgers niet geschuwd.

Grote oorlog, nieuw Europa

Dus hier staan we nu: met een echte, grote oorlog in Oekraïne, begonnen door een geïsoleerde president Poetin, die steeds verder lijkt af te staan van niet alleen zijn eigen volk, maar ook van zijn adviseurs. Deze week is duidelijker dan ooit geworden dat niet de Navo, maar oprukkende democratie Poetin ’s nachts wakker houdt. Hij heeft niet voor niets twee legers: een voor externe aanvallen, een om zijn eigen volk onder controle te houden.

De Poetin van 2022 is niet meer de Poetin van 2001, toen hij op 9/11 als eerste president Bush belde om te vragen hoe hij kon helpen. Hij is ook niet meer de president van 2008, die in Georgië uiteindelijk genoegen nam met de erkenning van Zuid-Ossetië en Abchazië.

Hij is de president die sinds 2012 de interne repressie opschroefde, in 2014 de Krim annexeerde en nu het werk af wil maken. Poetin moet in augustus 2020 enorm geschrokken zijn toen zelfs de vreedzame Belarussen massaal opstonden tegen hun leider. Als Loekasjenko een uiterste houdbaarheidsdatum heeft, zou dat dan ook voor Poetin zelf kunnen gelden? Het werd tijd om op te treden. Belarus heeft hij al in zijn zak gestoken in deze crisis: zondag is er zelfs een ‘referendum’ waarmee de neutrale en non-nucleaire status van het land uit de grondwet wordt geschrapt.

Ook westerse zwakte zal een element zijn geweest in het besluit nu op te treden. Het smadelijke vertrek uit Afghanistan is maar een symbool, maar zeker is dat de VS zich op China proberen te richten. Maar ook het vertrouwde mechanisme van de westerse accommodatiepolitiek jegens Poetin (en het feit dat het westen altijd zwaait met ‘sancties’) kan het Kremlin hebben gesterkt in de calculatie dat de gevolgen draaglijk zijn. Zeker omdat de militaire verovering van Oekraïne blijkbaar voor Poetin veel belangrijker is dan bijna alle andere, rationele overwegingen.

En ja, het Westen was er niet klaar voor en heeft zélfs na de diepgaande schendingen van de Europese orde in 2014 niet zijn gewoonten en verslavingen aangepast. Het is energie niet als strategisch goed gaan beschouwen en heeft zijn afhankelijkheid van Rusland niet verminderd.

Toch lijkt het erop dat Poetin ditmaal te ver is gegaan voor het Westen, maar misschien voor het eerst in lange tijd ook voor zijn eigen volk. Hij doet met het Westen hetzelfde als hij sinds 2014 doet met Oekraïne: hij smeedt er onbewust een eenheid van. Westerse leiders die deze ‘eenheid’ vieren, vormen evenwel een ongemakkelijk contrast met de bloedige beelden uit Oekraïne. Er valt niet zoveel te vieren. Zoals de Britse historicus Timothy Garton Ash dezer dagen schreef: ‘Zoals de Tsjechen in 1938 en de Hongaren in 1956 zullen de Oekraïners zeggen: jullie, mede-Europeanen, hebben ons verlaten.’

IJzeren Gordijn – maar voor hoelang?

Nu krijgen we weer een periode van twee militaire blokken die recht tegenover elkaar staan in Europa. Poetin trekt opnieuw een ijzeren gordijn op, waarvan de grenzen nu worden getekend in bloed, maar dat in elk geval Belarus omvat. Dat kan lang gaan duren, want hij heeft de wapens om deze te verdedigen.

Toch zijn er in die donkere sluier die Poetin over Europa trekt ook drie lichtpunten te herkennen, allen uit het oosten. De ultieme wraak van de geschiedenis op Poetins perversie ervan is dat Oekraïners, Belarussen en ten minste een deel van de Russen inmiddels hebben laten weten liever meer vrijheid dan autocratie hebben. De ziel van Europa was de afgelopen jaren te herkennen in Belarus, dat dapper opstond tegen zijn doorgeslagen dictator. Nu is diezelfde kracht en waardigheid te zien in Oekraïne, dat zich probeert teweer te stellen tegen een militaire overmacht.

Maar ook in Rusland groeien toch weer bloempjes door een muur van repressie. Dit is niet onze oorlog, weerklonk het in grote steden. Autocraten zijn oppermachtig, maar die macht kan zomaar wegvloeien. Zoals de Britse oorlogsexpert Lawrence Freedman schrijft: ‘Poetin herinnert ons eraan dat autocratie kan leiden tot grote fouten, en hoewel democratie ons zeker niet behoedt voor het maken van onze eigen fouten, stelt het ons, als dat gebeurt, in staat snel over te stappen naar nieuwe leiders en maatregelen. Het zou mooi zijn als dit nu in Rusland gebeurt.’

Of en wanneer dit gebeurt weet niemand, maar het Westen moet niet alleen werken aan een Poetin-strategie, maar ook een post-Poetin-strategie.