Wetenschapper: 'Ineens was ik de Marokkaanse die sjoemelt'

Op een dinsdagmiddag in mei 2013, krap een week voor haar promotie, zit Karima Kourtit op haar werkkamer 4A-10 op de vierde verdieping van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Haar mobiele telefoon gaat. Het is Peter Nijkamp, ziet ze in haar scherm. De VU-hoogleraar is haar promotiebegeleider en academische leermeester. Hij heeft een werkoverleg elders, dus het verbaast haar dat hij belt.

Er is een klacht, Karima, zegt Nijkamp. 'Je moet onmiddellijk naar Verbruggen lopen.' Harmen Verbruggen, dan decaan van de Faculteit der Economische Wetenschappen en Bedrijfskunde, heeft Nijkamp even tevoren gebeld met de mededeling dat tegen Kourtit een klacht over plagiaat is ingediend. De VU zal die in behandeling nemen.

Kourtit loopt de gang op, om een paar deuren verder bij de decaan aan te kloppen. 'Toen ik open deed, zag ik dat de decaan met de ombudsman zat te praten. Het ging over mij.'

Ze wimpelen Kourtit af. 'Het is ernstig, het gaat over plagiaat, ik kan er verder niets over zeggen', zegt de decaan. Omdat Kourtit niet wil vertrekken, krijgt ze uiteindelijk een kopietje mee van de eerste pagina van een langer verslag waarin ze wordt beschuldigd van wetenschappelijk wangedrag.

Wat stond er op die pagina?

'Dat zou ik moeten terugzoeken, maar de essentie was dat ik in mijn artikelen niet duidelijk genoeg gerefereerd zou hebben naar bronnen. Ik stond al in de gang toen ik het las, maar ik ben de kamer weer in gelopen en heb gezegd: ik heb wél referenties. Het was al te laat. Niemand luisterde meer naar mij.

'Ik heb Nijkamp gebeld en gezegd: ik weet niet wat ik moet doen, ik snap niet wat er gebeurt. De volgende dag ontdekte ik dat mijn promotie was afgelast. Via een persbericht op de site van de VU. Niemand had me gebeld om dit te vertellen. Ik ben weer naar de decaan gelopen. Ik vroeg waarom mijn promotie was afgelast. Hij zei: ik kan er niet op ingaan, het staat vast, ik heb nu geen tijd, maak maar een afspraak als je me wilt spreken. En hij liep weg. Ik was te verbouwereerd om iets te zeggen.'

De VU had uw naam in het persbericht gezet. Dat had niet gemogen, oordeelt de rechter nu.

'Vanaf dat moment dook ik overal in de media op: de Marokkaanse die sjoemelt. Ik ben opgegroeid in de Utrechtse wijk Hoograven. Iedereen kent me daar. Ik zette me ook in, in de buurt. Als een analfabete bejaarde een brief moest schrijven, zei iedereen 'ga naar Karima'. Mijn ouders waren zo trots op wat ik had bereikt. Toen ik beschuldigd werd van plagiaat, kregen zij ineens vragen. Mijn broers en zussen ook, van collega's. Ik vond het erg pijnlijk en verdrietig hen hiermee op te zadelen.'

Wat deed u toen?

'Ik werkte gewoon door, maar bevond mij in een soort shocktoestand. Ik ging elke dag naar de universiteit, maar ik liep meteen naar mijn kamer en deed de deur dicht. Ik lunchte niet meer in de kantine, wandelde niet rond op de afdeling. Ik trok me terug. Ik kwam vroeg en bleef tot laat, meed mensen. Ik dacht: ik laat me niet klein krijgen. Dan maar extra hard werken.

'De meeste collega's waren lief, steunden me of hadden medelijden. Maar de sfeer op de afdeling was veranderd. Iedereen leek bang en paranoïde. Als dit bij Karima kan gebeuren, ben ik misschien de volgende.'

Op een steenworp afstand van haar oude werkplek heeft Karima Kourtit plaatsgenomen in een lunchcafé op de Zuidas. Ze is op doorreis, van een congres in Brussel naar Stockholm, waar ze tegenwoordig woont en werkt. Wat begon met de anonieme klacht, werd een 'heksenjacht' die bijna drie jaar duurde. Eerder deze maand oordeelde een rechter dat de VU als werkgever tekort is geschoten. Het OM wil de anonieme klager vervolgen. Daarmee lijkt het einde in zicht.

Bent u Nederland ontvlucht?

'Ik had in 2013 een formele toezegging van de VU dat ik na mijn promotie als postdoc kon blijven, maar die werd zonder toelichting ingetrokken. Ik heb anderhalf jaar geen werk gehad. Toen kwam Stockholm. Het KTH (de technische universiteit van Stockholm, red.) is een gerenommeerd instituut, dan zeg je geen nee. Ik ben sterk internationaal georiënteerd, dus ik hoef niet per se in Nederland te wonen. Ik zou er wel graag deels werken, want ik mis mijn vrienden en familie.'

Kunt u ooit weer bij een Nederlandse universiteit aan de slag?

'Ik hoop het wel. Ik deed soms klussen voor gemeenten of ministeries, maar zij aarzelden met me te werken vanwege de klachten. Zo word je zonder veroordeling schuldig verklaard. Dat is pijnlijk.'

Wat betekent de gerechtelijke uitspraak voor u?

'Ik voel me gehoord en opgelucht, want ik heb me al die tijd heel alleen gevoeld. Ik ben drie jaar lang zwart gemaakt, waar ik ook ging. Ik kan bijna niet uitleggen wat zoiets met je doet. Het helpt dat een rechter inziet dat de VU me keihard heeft laten vallen. Je werkgever hoort je toch te beschermen tegen een hetze? Ze hadden op z'n minst moeten uitzoeken waar die anonieme klacht vandaan kwam.'

U zegt onschuldig te zijn. Waarom heeft u toch uw proefschrift aangepast?

'Ik had een andere promotor, een Amerikaan, die zei: we doen vijf artikelen en dat is voldoende. Verder heb ik hier en daar een extra voetnoot ingevoegd, meer niet.'

U bent uiteindelijk een jaar later alsnog gepromoveerd.

'Dat was dubbel. Er waren bijna geen familie en vrienden bij. Zelfs mijn ouders niet. Ik was bang dat er iets naars zou gebeuren. Dat iemand iets zou roepen of misschien een ei naar mijn hoofd zou gooien.

'De sfeer was zo negatief. Al mijn collega's kregen van de anonieme klager mails over mij, over hoe slecht ik was als wetenschapper. Op een ochtend kwam ik op mijn werkkamer en stonden mijn laden half open. Alles lag op een andere plek, iemand had iets gezocht, ik weet niet wat. Dat voelde ontzettend onveilig.'

Er is geen ei gegooid.

'Nee, maar toen ik de zaal na verliet, zei iemand wel: 'En nu oprotten.' Ik heb het zelf niet gehoord, maar mijn nichtjes wel. (stilte) Ik wil eigenlijk niet meer over die dag praten.'

Weet u eigenlijk wie de anonieme klager is?

'Ik ben natuurlijk gaan opletten en deduceren. Uiteindelijk bleef er een aantal mogelijke personen over. Ik kan geen namen noemen, omdat het strafrechtelijk onderzoek nu loopt. Ik kan wel zeggen dat het collega's zijn van mijn oude economiefaculteit. Mensen van wie ik het nooit had verwacht.'

U zei dat de klachten na uw vertrek naar Stockholm doorgingen.

'Mijn collega's daar, mijn werkgever, het ministerie van onderwijs, alle tijdschriften waar ik ooit in heb gepubliceerd, mensen die met me hebben gewerkt: ze hebben iedereen gemaild en gewaarschuwd voor me. Zodra ik ergens zou spreken, kreeg de organisatie van een congres een anoniem mailtje. Het was echt een vendetta. Wat ik niet begrijp: ze zijn machtiger dan ik, hebben veel meer status, waarom wilden ze mij kapot maken?'

Om de man te raken met wie u nauw samenwerkte, uw promotor Peter Nijkamp?

'Waarschijnlijk. Ik doe er niet echt toe voor hen. Dat is misschien ook de reden dat de VU mijn naam naar buiten bracht. Ze hebben tegen Nijkamp gezegd: als je Kourtit laat vallen, kunnen we je redden.'

Hoe gaat het nu met u?

'Het gaat eindelijk weer goed, maar ik slaap slecht en ben moe. Ik bokste al, maar in de tijd dat ik geen werk had, trainde ik bijna elke dag. Ik bokste bij oud-Nederlands kampioen Joop Verbon. Hij is inmiddels overleden, maar hij was mijn mentor buiten de academische wereld. Hij zei: 'Karima, hoofd omhoog, laat je niet verslaan door het onrecht. Gooi het er maar uit.' Daar heb ik veel aan gehad.'