WELVAARTSPORNO

DE bruiloft van Madonna in het Schotse Dornoch kostte maar liefst 7 miljoen gulden. De bruidstaart werd ingevlogen uit Frankrijk, Sting zong het Ave Maria, en uit de hele wereld kwamen de gasten per chartervliegtuig naar Schotland. Helaas werden de Schotse luchthavens vlak voor de trouwerij gesloten wegens dikke mist. De Britse luchtmacht hielp en stelde een basis ter beschikking. De rekening van 16 duizend gulden zal waarschijnlijk zonder morren worden voldaan: het vermogen van The Material Girl wordt geschat op minstens 500 miljoen.

Vrijwel alle media besteedden uitgebreid aandacht aan de kerstbruiloft van Madonna en Guy Ritchie. 'Artiesten zijn de adel van deze tijd', schreef NRC Handelsblad in een voorbeschouwing op de voorpagina. De welvaart neemt toe, het aantal rijken groeit en de media doen er gaarne verslag van. Het Amerikaanse vakblad Columbia Review of Journalism spreekt zelfs van 'welvaartsporno': berichten uit een lustvolle droomwereld waar de lezer of kijker zich aan vergaapt. Journalist Gary Poole heeft er zijn bedenkingen bij: 'Zijn we de Nieuwe Rijkdom niet op een overdreven manier aan het vieren, waarbij we de lezer de indruk geven dat hij de enige is wiens zakken niet uitpuilen?'

Subtieler dan de reportages over het huwelijk van Madonna zijn de talrijke verhalen over meer alledaagse luxe. 'Terwijl de markt van massa-auto's stagneert, zijn de superdure auto's in Nederland niet aan te slepen', schreef de Volkskrant onlangs. 'Niet alleen kopen mensen luxere auto's, maar de wagens zijn ook veel exclusiever uitgerust. Dure sportsturen, leren bekleding, navigatiesystemen, spraakgestuurde telefoon, elektrische airco of indrukwekkende audioinstallaties, het kan niet op.' In een reportage in deze krant over Kerstmis figureert 'internet-bloembinderij' De Roos in Amsterdam: 'Vanmorgen kwam er nog een bestelling binnen voor een kerststukje van 750 gulden.' NRC Handelsblad signaleerde onlangs 'het einde van de Nederlandse boterhammetjescultuur': 'Wie ook maar even aan de bedrijfskantine kan ontsnappen, gaat buiten de deur lunchen. Om geld uit te geven en gezien te worden.' Steeds meer appartementen worden zonder keuken opgeleverd, berichtte de Volkskrant onlangs, omdat de bewoners elke avond buiten de deur eten.

Ook de commerciële televisie doet enthousiast mee aan het celebreren van de nieuwe rijkdom. In de wereld van soap en videoclip blinken de Rolexen en gouden kettingen de kijker tegemoet. In Wannahaves van Veronica reizen Winston Gerschtanowitz en Quinty Trustfull 'de wereld rond om de kijker deelgenoot te maken van exclusieve en hippe lifestyles. Wannahaves staat voor een manier van leven die zich het beste laat omschrijven als Work Hard, Play Hard.' In al deze verhalen en programma's figureren dezelfde mensen: singles, jonge tweeverdieners zonder kinderen of zeer geslaagde professionals uit de zakenwereld.

In de media lijkt de middenmoot niet te bestaan. Tussen de kartonnen doos van de zwerver en het grachtenpand van de yup gaapt een enorme leegte. 'Het gewone heeft geen spat charisma, dus dat is ook wel begrijpelijk. Maar daarmee creëren de media wel een scheef beeld van de werkelijkheid', zegt Meerten ter Borg, godsdienstsocioloog aan de Universiteit Leiden.

De gemiddelde Nederlander slaat geen duizendje of wat stuk tijdens een weekendje shoppen in New York. In 1998 bedroeg het gemiddelde huishoudinkomen van werkende Nederlanders ruim 58 duizend gulden, aldus het Centraal Bureau voor de Statistiek. Geen bedrag dat een ruime mate van decadentie toelaat.

Mensen laten zich echter wel beïnvloeden door de aanhoudende beelden van luxe en succes, denkt socioloog Martijn Lampert van onderzoeksbureau Motivaction. 'Vooral jongeren zijn erg gevoelig voor de beelden van de consumptiecultuur: dure kleding, mooie auto's, exclusieve merken', zegt hij. 'Zij identificeren zich met de voorbeelden van succes die ze met name op de televisie zien. Sommigen zijn ook bereid flinke schulden aan te gaan om die artikelen te kunnen aanschaffen.' De welvaartsporno is ook van invloed op de beroepskeuze, denkt Lampert. De belangstelling voor onderwijs, zorg en overheidsdienst lijkt tanende, mede doordat deze sectoren allerminst geassocieerd worden met maatkostuums en lease-auto's.

De gemiddelde Nederlander vindt dan ook dat hij steeds meer geld nodig heeft om een acceptabel bestaan te kunnen leiden. Tussen 1991 en 1998 nam het 'minimaal nodig geachte inkomen' met 9 procent toe, gecorrigeerd voor inflatie. Dat kwam door stijgende vaste lasten, maar ook doordat er hogere eisen werden gesteld aan het minimaal noodzakelijk geachte consumptiepakket, aldus het CBS. Tegelijk daalde de tevredenheid over het eigen inkomen, zij het licht, van 73 procent in 1994 naar 69 procent in 1998.

Uiteraard kan die toenemende materialistische oriëntatie niet zomaar op het conto van de media worden geschreven. Veeleer weerspiegelen de media een maatschappelijke verandering. 'Vroeger werd gezegd: wie als een dubbeltje geboren is, wordt toch nooit een kwartje. Tegenwoordig word je zelf geacht het te maken. En als je het niet maakt, ben je een lul, want het is je eigen schuld', zegt socioloog Ter Borg. Als de oude standsverschillen verdwijnen, voorzag de Franse denker De Tocqueville al in de negentiende eeuw, blijft er slechts één criterium ter distinctie over: geld. In de skybox-samenleving tellen afkomst en deftigheid nauwelijks meer mee. Een vette bankrekening, zichtbaar gemaakt door dure artikelen en verre reizen, zijn van aanzienlijk groter belang.

Maar op hun beurt houden de media de consument ook weer een worst voor. American

dream-achtige verhalen over rijkdom en succes horen bij een samenleving waarin sociale mobiliteit mogelijk is, aldus Ter Borg. 'Zulke verhalen hebben een voorbeeldfunctie voor de gewone burger. Joop van den Ende werd geboren in de Indische Buurt en is nu miljardair.'

Het verhaal van Van den Ende is een modern sprookje. 'Maar de oude sprookjes gingen over prinsen en paleizen, een wereld waar je als normale sterveling nooit deel van zou uitmaken. Over de hedendaagse rijken kun je niet alleen fantaseren, je kunt je ook nog voorstellen dat je zelf ooit rijk wordt', aldus Ter Borg.

'In zekere zin klopt het natuurlijk ook. We leven niet meer in een kastensamenleving, waar je niet of nauwelijks hogerop kunt.' Aan hedendaagse geldsprookjes zit echter ook een sterk ideologisch karakter. 'Rijkdom is slechts voor sommigen weggelegd, niet voor enkelen. Dat wordt nogal eens door elkaar gehaald.'

De media zijn doorgaans trouwe volgers van de tijdgeest. In elke periode verkondigen zij dan ook de mythen die bij die tijd horen. In de jaren zeventig verschenen optimistische verhalen over de maakbare samenleving, tegenwoordig berichten media vol vertrouwen over het maakbare individu. Ze sporen de lezer of kijker aan: met een beetje talent, geluk en doorzettingsvermogen is dat succes ook voor jou weggelegd!

'Het calvinistische Nederland lijkt ten onder te gaan aan de ongebreidelde levenslust en het exhibitionistische uiterlijk vertoon van de 21ste eeuw', schreef Nieuwe Revu in een fotoreportage over 'de nieuwe jetset, die niet noodzakelijk superrijk is, maar wel schaamteloos de geneugten van het leven etaleert'.

We zien gewone Nederlanders als Mr. Big Al die moeiteloos duizend gulden spendeert aan een avondje uit: 'Het is een gewoonte geworden, geld uitgeven gaat eigenlijk vanzelf, vooral in Saint-Tropez.' Consultant Ron Vermeulen en Mirjam Bax, assistente van mode-ontwerper Frans Molenaar, vinden dik doen daarentegen 'fout en patserig, tenzij op een subtiele manier smaak en stijl worden getoond. Ron en Mirjam bezitten een complete Bang & Olufsen-hifi set en Le Corbusier-meubels.'

Verder zijn ze heel gewoon.