Wees precies over afkomst, vermijd 'allochtoon'

'Het staat er echt', schreef een lezer vorige week. In een reportage over de onlusten in Ede werd melding gemaakt van 'Marokkaanse jongens' die verantwoordelijk zouden zijn voor brandstichting en van 'een 61-jarige Nederlandse bewoonster die haar boxer uitlaat'.

'Hoe worden wij allemaal Nederlanders?', reageerde de lezer verbaasd. 'Of is er een bus met jongens uit Marrakech naar Ede gereden om heibel te schoppen?'

Maandag ging het opnieuw mis in een stuk over Ede. Wederom heetten de relschoppers 'Marokkaanse jongeren'. Daarentegen bestond een protestmars tegen de ongeregeldheden dan wel weer uit 'voornamelijk Marokkaanse Nederlanders'. Een cynische tweet: 'De foute zijn 'Marokkaanse jongeren' & de goede 'Marokkaanse Nederlanders'.' Zo doken verleden jaar geregeld voorbeelden op van Nederlanders die in de krant 'Marokkaanse voetballers' of 'Turkse kinderen' werden genoemd in plaats van 'voetballers van Marokkaanse afkomst' of 'Turks-Nederlandse kinderen'. 'Kennelijk heeft de redactie uw advies in de wind geslagen', aldus een lezer.

Nationaliteit en etniciteit

Bijna een jaar geleden - op 11 juli - constateerde ik op deze plek dat er jarenlang onzorgvuldig en inconsequent met etnische kwalificaties is omgesprongen. Maar ook dat redacteuren in het duister tastten, omdat de krant geen duidelijke regels voor het benoemen van afkomst hanteert. Ik pleitte voor het invoeren van de streepjes-Nederlander, analoog aan het Amerikaanse koppeltekenmodel, omdat dit secuur en feitelijk is, en recht doet aan de diversiteit van de bevolking.

Aan de willekeur komt nu hopelijk een einde. De streepjes-Nederlander wordt opgenomen in het Stijlboek van de Volkskrant. In de kern komt het hierop neer: mensen hebben een nationaliteit en een etniciteit. De redactie neemt de nationaliteit als uitgangspunt. Iedereen is Nederlander, maar soms is het relevant om de afkomst te vermelden. Dan spreekt de krant van Chinese Nederlanders, de Turks-Nederlandse columnist, Marokkaans-Nederlandse studenten of de Somalisch-Nederlandse terrorismeverdachte.

De volgorde is belangrijk, want 'Nederlandse Turken' zijn Turken van Nederlandse afkomst en betekenen dus iets anders dan 'Turkse Nederlanders'. Verder zijn allerlei varianten mogelijk: van Turkse origine, van Turkse afkomst of komaf, geboren in Turkije of ouders geboren in Turkije, enzovoorts. Maar dus niet: de Turkse columnist.

Wij-zij-denken

Deze regel geldt niet voor citaten of meningen. De redactie legt een ander niets op. Wie wil fulmineren tegen 'Marokkaanse straatbendes' wordt niet gekuist. Hoe mensen zichzelf noemen, is echter niet leidend. In het gekste geval krijg je de zin: 'Ik ben geen Nederlander, maar Turk', zegt de Turkse Nederlander.

Er komt nog een aanvulling in het Stijlboek. In het stuk van 11 juli pleitte ik ook voor het afschaffen van het woord allochtoon in de eigen berichtgeving. Ten eerste omdat het een vaag containerbegrip is dat de journalistieke nauwkeurigheid in de weg zit, want wie wordt ermee bedoeld, welke definiëring wordt gevolgd? Ten tweede omdat het begrip - ooit bedacht als objectieve term in doelgroepen- en achterstandsbeleid - allang niet meer neutraal is en volgens velen het wij-zij-denken versterkt. Geen een oplossing is voor de eeuwigheid. Taal wordt steeds ververst en een redactie moet zich continu afvragen of zij bijdraagt aan het in stand houden van stereotypen en vooroordelen. Hoeveel generaties kinderen wil zij nog op deze manier categoriseren?

Het leidde tot een hoos aan reacties en misverstanden, niet in de laatste plaats omdat een medewerker het stuk enthousiast - maar helaas verkeerd - onder de aandacht had gebracht op Twitter en Facebook: 'Waarom de Volkskrant afscheid neemt van de woorden Marokkaan, Turk en allochtoon.' De hoofdredactie voelde zich genoodzaakt publiekelijk een toelichting te geven: het was vooralsnog alleen een advies van de ombudsvrouw, er was geen nieuw beleid, er moest eerst overlegd worden. Hoewel de hoofdredactie 'allochtoon' eveneens bestempelde als 'vaag en daarmee nietszeggend', werd de reactie door veel lezers opgevat als terugkrabbelen, een gemiste kans.

Op de redactie is het debat in rustiger vaarwater voortgezet. Hoewel het begrip nog enkele keren in de krant opdook, is het op zijn retour. Over enkele details blijven de meningen verdeeld, maar in essentie is overeenstemming bereikt. Een nieuw lemma in het Stijlboek begint als volgt: 'Vermijd het gebruik van het woord allochtoon in de eigen verslaglegging en in eindredactionele kopij zoals koppen en intro's.'

Van redacteuren wordt verlangd dat zij zo accuraat mogelijk zijn. Is het melden van etniciteit relevant? Zo ja, dan dwingt de streepjes-methode journalisten de afkomst precies te benoemen. Als er toch behoefte is aan een verzamelbegrip zijn er alternatieven voorhanden. Soms volstaat de verwijzing naar 'van gemengde afkomst' of 'van niet-westerse komaf'. Ook kan worden uitgeweken naar het zakelijke 'van migrantenafkomst' of 'migrantenkinderen'. Het al even grofmazige begrip 'autochtoon' kan worden vervangen door oorspronkelijke bevolking of inwoners.

Natuurlijk bestaat het risico dat andere termen op den duur ook negatieve associaties oproepen, maar dat is geen reden om gedateerde en uitsluitende taal te laten voortbestaan. Andere besmette woorden (homofiel, neger) zijn tevens uit het vocabulaire van de redactie verdwenen. Daarbij is 'allochtoon' niet verboden. Er zijn diverse uitzonderingen denkbaar, zoals opinies en citaten, maar bijvoorbeeld ook wetenschappelijke definities.

Segregatie niet bevorderen

De redactie wil niet op activistische wijze segregatie bestrijden, maar ze mag deze ook niet bevorderen door onachtzaam met etnische kwalificaties om te springen. De verandering in het Stijlboek is een goede stap, toch moet de bewustwording zich op de redactievloer voltrekken. Hoe meer redacteuren een migrantenafkomst hebben, des te vanzelfsprekender het wordt beladen taal ter discussie te stellen.

De redactie is overwegend wit, maar daar komt langzaamaan verandering in. Een aantal prominente columnisten zijn van niet-westerse afkomst, dat geldt ook voor 8 van de 190 medewerkers (van journalisten tot vormgevers). In juni treedt een nieuwe verslaggever aan en in deze context is het vermelden van zijn afkomst relevant. 'Ik ben Nederlander, Amsterdammer, Marokkaan, Berber, in die volgorde', zegt hij. 'Maar het zwaartepunt verschuift vaak naar mijn Marokkaanse afkomst, gewild en ongewild.'