We zijn ze kwijt

Dit is de moeilijkste dag van zijn leven. Mujic Senad ontkwam aan de oorlog, raakte het familiehuis in Bjelovac kwijt aan de Serviërs, heeft sowieso geen familie meer in het met bloed besmeurde vaderland - maar alles overziend is dít zijn moeilijkste dag: de dag dat hij afscheid neemt van een leven in IJmuiden. Zes jaar en acht maanden wachten op een asielstatus, illegaal werken bij de bloemenveiling van Aalsmeer en dan komt toch nog onverwacht de politie en zit hij hier in een vliegtuigstoel op weg naar huis. Twee tassen heeft hij meegenomen en honderdzestig euro. Zestig voor een nieuw paspoort, honderd voor een hotel in de stad en dan - 'dan weet ik het niet meer'.

Sneeuw op Sarajevo. Vanuit de lucht al vallen huizen op met kogelgaten maar de oorlog is toch echt voorbij. Lijdzaam stapt Senad het vliegtuig uit, Bosnië in. Gevolgd door eenentwintig lijdzame landgenoten; noem ze illegalen, noem ze deportees zoals de marechaussee dat doet. Ze zijn thuis maar tegen hun zin. Ze zijn zo Nederlands geworden, na al die jaren.

'Zijn we er nu, pappa?'

'Ja. We zijn er.'

Dit is de tweede terugbrengcharter van het jaar, en vele zullen volgen. Nederland verwijdert meer vreemdelingen dan ooit: vorig jaar 14 duizend, dit jaar achttienduizend, volgend jaar 24 duizend. Op Zestienhoven en Schiphol worden twee uitzetcentra gebouwd, waar vanaf mei plaats is voor driehonderd deportees. Het gros vertrekt onbegeleid per lijndienst (nu al zeventig vluchten per dag), maar steeds vaker huurt de Naturalisatie- en Immigratiedienst (IND) hele vliegtuigen in: twee jaar geleden zes, vorig jaar 24, dit jaar 36. Eerst waren de charters vooral bedoeld voor de zware gevallen: de spugers, bijters en schreeuwers die zich aan boord van een lijnvlucht zo onmogelijk maken dat ze alleen onder zware bewaking van de marechaussee naar eigen land kunnen worden weggebracht. Nu worden de charters ook gebruikt voor overzichtelijke groepen illegalen zoals de Bulgaren, Roemenen en Oekraïners die bij veegacties in de grote steden worden opgepakt. En voor uitgeprocedeerde asielzoekers als Mujic Senad, aan boord van de Boeing 767 met bestemming Pristina en Sarajevo.

Nu het aantal verwijderingen oploopt, zijn vliegtuigen goedkoop en efficiënt. De sluitpost van het vreemdelingenbeleid, verzucht men bij immigratiedienst en marechaussee, wordt eindelijk serieus genomen. 'Twee jaar geleden nog was het onderwerp taboe', zegt een IND'er aan boord van de Boeing. 'Nu hoor je iedereen om uitzettingen vragen - van links tot rechts. Dat maakt het allemaal wel iets gemakkelijker.' Plotseling ook heeft de politiek interesse, zegt Arjen Keppel, hoofd verwijderingen bij de marechaussee op Schiphol (zijn afdeling houdt kantoor ergens weggestopt onderin de luchthaven). 'Zo'n beetje álle partijen uit de Tweede Kamer zijn hier voor de verkiezingen komen kijken. Dat hadden we nog nooit meegemaakt.' Hij heeft ze de opvangruimte laten zien: twee hokken met grote glazen ramen waar nu Chinese jongens tegenaan hangen, als in een dierentuin. 'Als het druk is moeten zetten we de vrouwen op stoeltjes in de gang. Dat kan natuurlijk niet. Ik neem aan dat er geld komt voor nieuwe huisvesting, nu het uitzetten van vreemdelingen zo in de belangstelling staat.'

Het codewoord van de marechaussee is humaan. Nog steeds wordt de dienst achtervolgd door het incident-Rudaru, de illegale Roemeen die op 10 april 1992 een hersenbeschadiging opliep nadat zijn gezicht met tape was afgeplakt. De laatste jaren gebruikt de marechaussee 'zo weinig mogelijk dwangmiddelen', zegt commandant Rijck van de Kuil. 'Indien nodig handboeien en klittenband, dat is alles. We blijven low profile: zodra er een conflict ontstaat tussen de begeleider en de deportee, zetten we nieuwe begeleiders in.'

Evengoed gaat het er op de 'grote probleemvluchten' naar Afrika soms hard aan toe. Spugen, bijten, braken, poepen, vechten, zelfverwonding - alles wordt ingezet om in Nederlandse bodem te blijven. 'We willen de uitzetting menselijk houden; de vreemdeling mag niet beschadigen. Maar dat zet de marechaussee in het nadeel, want de vreemdeling kan óns wel beschadigen. Soms spugen ze het bloed in je gezicht. Kun je weer een hiv-test doen.' Hij zou graag gelaatsmaskers willen, en helmen tegen het headbangen, maar het ministerie treuzelt. Omdat het aantal uitzettingen nu echt goed van de grond komt is de training van de escorts vanaf deze maand wel omgezet in een stevige, vijfdaagse verwijderingscursus die dit jaar door vijfhonderd marechaussees wordt gevolgd. Ze krijgen er onder meer les in interculturele communicatie en het tegengaan van stress. Op Schiphol-Oost is een oefenvliegtuig gekocht. 'We willen het zo professioneel mogelijk doen.'

Wat het voorgaande betreft munt de vlucht naar Pristina en Sarajevo uit in rimpelloosheid. Geen agressie aan boord, wel gelatenheid. Achterin de Bosniërs, voorin de Kosovaren die bij binnenkomst hun jas vouwen en opbergen in het bagagevak, kletsen met hun escort en saucijzenbroodjes eten die worden aangereikt door stewardessen. Op het televisiescherm de kaart van Europa en een klein vliegtuigje dat naar het oosten kruist: 1827 Km. to destination.

Het is niet de fysieke kracht die de marechaussee nu zorgen baart, maar de mentale. Gezinnen uitzetten doe je niet voor de lol, zegt een van de escorts in de vroege woensdagochtend bij de gate op Schiphol. Daar huppelen negentien kinderen rond waarvan de meesten nooit iets anders hebben gekend dan Nederland. Ze hebben er de taal geleerd, ze gingen er tot deze week naar school. 'Wij zijn uitvoerders', zegt Harm van der Laan, mede-commandant op deze vlucht - en hij zal het vandaag als een mantra blijven herhalen. 'Wij zijn ook mensen. Ik zie die kinderen rondlopen en denk: die zijn de dupe van wat hun ouders hebben veroorzaakt. Laatst hoorde ik een meisje zeggen: waar wij naartoegaan, kan Sinterklaas me daar toch wel bereiken? Dat is toch zielig! Maar het is niet anders.'

(Op de terugweg zal hij zeggen: 'je bouwt een pantser op.')

Zielig of niet - geen tranen als het vliegtuig opstijgt, geen geschreeuw, geen kik. Wel applaus van de Kosovaren als de piloot een prachtige landing maakt - alleen het thank you for choosing us ontbreekt.

Deze vlucht zit vol met uitgeprocedeerde asielzoekers. Een handvol jonge avonturiers maar verder vooral gezinnen die al jarenlang in Nederland wonen, wachtend op een verblijfsvergunning of als illegaal. Dat ze nu actief worden uitgezet is opmerkelijk; groepen als deze zijn lang met rust gelaten. Wie afgewezen is dient Nederland vrijwillig te verlaten, is de regel. Meestal blijven ze nog maandenlang in hun van overheidswege verstrekte huizen wonen. En meestal lossen ze dan ergens op in het niets. Maar sinds de nieuwe politieke wind opstak zijn uitzettingen dagelijkse praktijk, en worden de uitgeprocedeerden erdoor overrompeld.

Dat gaat rigoureus. De familie Qaili bijvoorbeeld verdween zo plotseling uit 's Graveland dat het dorp verward achterbleef. Vroeg in de ochtend werden ze opgehaald door agenten en afgeleverd bij een verzamelplek voor afgewezen asielzoekers in het Amsterdamse havengebied, 'we konden niet eens afscheid nemen', zegt directeur Hans Broekhof van de Curtevenneschool in Kortenhoef waar de oudste dochter in groep vier zat. 'Mijn hele school is nu in rep en roer, de leerlingen maken een muurkrant vol tekeningen om het te verwerken.'

Vijf jaar woonden de Qailis in Nederland en dat ze wegmoesten was wel duidelijk. De vierduizend Kosovaren die hier vanwege de oorlog mochten schuilen kregen slechts een tijdelijke status. De familie heeft zich jarenlang vastgebeten in juridische procedures in de hoop op een langer verblijf maar tevergeefs. Na de winter, zegt Broekhof, wilden ze teruggaan maar de Vreemdelingendienst was ze voor. De schooldirecteur (en buurman) zag het gebeuren: 'de agenten droegen kogelvrije vesten toen ze de familie kwamen ophalen. Ze kregen kort de tijd om hun spullen te pakken. Ik ben gaan bellen om erachter te komen hoe dat kan - het is een standaardprocedure hoor je dan. Wij kunnen er ook niks aan doen, zeggen ze, wij hebben orders. Zo schiet het natuurlijk niet op. De school, de schaakvereniging, de volleybalclub - iedereen hier is er verdrietig van. We mochten ze niet eens meer ter afscheid bellen!'

(Later belt persvoorlichtster Annet Bol namens de politie Gooi- en Vechtstreek, ze heeft gehoord dat dit artikel geschreven wordt en wil graag 'even wat nuanceren'. Ze zegt dat de agenten die de familie Qaili uit hun huis haalden geen kogelvrije vesten 'maar steekwerende vesten droegen, dat is toch heel wat anders'. En ze zegt dat 'dit voor de politie niet de leukste klussen zijn' maar: 'wij kunnen er ook niets aan doen, wij krijgen alleen maar opdrachten. Wij zijn alleen maar uitvoerders.')

Sneeuw op Pristina. De Qaili's staan bovenaan de vliegtuigtrap. Het International Airport heeft één landingsbaan en is eigenlijk te klein voor deze Boeing; de trap reikt nauwelijks tot aan de deur zodat de deportees een kleine sprong moeten maken naar hun vaderland. Er staan vier pantserwagens van vredesmacht UNMIK klaar; Italiaanse militairen zwaaien en roepen een vrolijk bongiorno en meneer Qaili helpt zijn kinderen van twee en zeven jaar naar beneden, Kosovo in. Ze verdwijnen in een bus. Kosovo heeft een werkloosheidspercentage van 49 procent, weet een IND'er die ze nakijkt. 'Dit land is amper begonnen met de wederopbouw. Wat gaat zo'n gezin dan tegemoet.'

Hij heeft de deportees zojuist overgedragen aan de lokale autoriteiten - Duitsers en Italianen in dit geval, van de VN-vredestroepen. Dat ging gelukkig goed. Uitzetten is een ingewikkeld spel en niet alleen vanwege de emotionele kant ervan. Zelfs in de lucht blijft onzeker of de actie slaagt: kan de Boeing landen in Sarajevo? Is airport Pristina ontdaan van de lading sneeuw? Voor het uitvoeren van een charter is voorts diplomatie vereist; de herkomstlanden hebben in het algemeen geen boodschap aan terugkerende volksgenoten. Domweg vreemdelingen droppen en wegvliegen werkt niet, is de ervaring. Lastige landen krijgen daarom vooraf bezoek van een advance party, verkenners van de IND en marechaussee die de lijst met vreemdelingen alvast doornemen met de lokale autoriteiten. Die willen in dit geval alleen etnische Albanezen in Kosovo terug - wee als er een echte Albanees tussen zit laat staan een Serviër. Alle dossiers worden doorgespit, als er toch problemen zijn staat een backoffice in Nederland klaar. Vaak blijft het IND-team na afloop een dag langer om de plooien glad te strijken. Want het zal niet de eerste keer zijn dat een Nigeriaan ineens beweert Nederlander te zijn, zwaaiend met een giropasje, en door een lokale autoriteit serieus wordt genomen. Het is al voorgekomen dat een charter een deportee weer mee terug kon nemen.

Dit keer geen problemen. De advance party komt aan boord en onder de Boeing vervaagt Sarajevo. De stad ligt er vredig bij met mooie skihellingen rondom, 'laatst hebben achttien Bosniërs die pistes geprobeerd', zegt een van de escorts. 'Allemaal dood toen een mijn ontplofte.'

Daar in de stad zal straks Mujic Senad lopen. Hij had gezegd: 'mijn vader van zeventig en mijn broer zijn in Nederland achtergebleven. Zij kregen wel een verblijfsvergunning. Ik heb niemand anders. Het liefst keer ik direct terug.' Hij had een telefoonnummer van een advocaat laten zien. Hij zou direct naar het Nederlandse consulaat gaan om opnieuw te vechten voor een bestaan in IJmuiden. Misschien koopt hij straks gewoon een kaartje voor de trein of de bus - niemand zal aan zijn ogen zien dat hij is uitgezet.

Dan is Sarajevo weg en in de Boeing hangt ineens een opgeklaarde sfeer. De escorts krijgen te eten, te drinken, mogen roken, kijken een film. Spanning weg. 'Jongens', zegt de commandant door de intercom, 'jongens bedankt voor jullie inzet. Het is een succes geworden, we zijn alle deportees kwijt. Lekker happen nu, lekker snurken en naar huis.'