‘We kunnen niet voor alles met compensatie komen’

Vandaag is de opening van het academisch jaar. Maar dit keer geen zalen vol hoogleraren in toga en drommen eerstejaars die tijdens de introductieweek de stad afstruinen. Corona schopt het studiejaar flink in de war. Welke boodschap heeft minister Ingrid van Engelshoven voor hen?

Het schiet de laatste tijd vaak door haar hoofd. Hoe het was toen zij 18 was en politicologie ging studeren aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Een vreemde stad in een vreemd land: Ingrid van Engelshoven groeide op in België.

‘Tijdens de introductiedagen ging je met zo’n groepje de stad door’, zegt de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. ‘Ik weet nog hoe belangrijk dat was: ik kende daar niemand. Je moet aarden, studiegenoten leren kennen. Dat is nu veel moeilijker.’

Na de basisscholen, het voortgezet onderwijs en een gedeelte van de mbo’s gaan deze week alle studenten beginnen. In tegenstelling tot scholieren moeten zij onderling wel afstand houden. Hun studiejaar zal zich grotendeels online afspelen.

Ook de opening van het academisch jaar, normaal een gelegenheid met zalen vol hoogleraren in toga, is dit jaar goeddeels digitaal. Van Engelshoven (54) geeft maandag een toespraak aan de Radboud Universiteit, die door de meesten alleen online gevolgd kan worden.

Wat is uw boodschap aan alle studenten die achter hun laptop aan een nieuw studiejaar beginnen?

‘Dit is voor jonge mensen een zware tijd en ik voel met ze mee. De eerstejaars van nu hebben veel gemist. Ze hebben geen eindexamen gedaan en de bijbehorende feesten niet gehad. Ze zijn niet met een rugzak de wereld over geweest, ze hebben deze zomer geen festivals bezocht.

‘Ze kunnen niet op een kluitje bij elkaar zitten. Die nieuwe liefde gaat niet zo spontaan en het maken van nieuwe vrienden ook al niet. Maar het is nu eenmaal niet anders, we moeten hier met elkaar doorheen.

‘Mijn boodschap is dus ook: wees maximaal creatief, probeer elkaar toch zoveel mogelijk op te zoeken. Leg contact, kijk naar elkaar om. Onderdeel zijn van de academische gemeenschap ontstaat niet alleen maar boven het boek of achter het scherm, maar juist door sociaal contact. Blijf dat proberen.’

Fysiek onderwijs is er vooral voor eerstejaars, en tijdens praktijklessen en stages. Verder is 70 tot 90 procent van het onderwijs digitaal.

‘Het is erg afhankelijk van hoe het gebouw van een instelling eruitziet en of er meerdere locaties zijn. Als je hoogbouw hebt met liften, dan is het ingewikkeld. Gemiddeld heb je met 1,5 meter 20 tot 30 procent van de ruimte tot je beschikking. Dat betekent beperkte mogelijkheden.’

De hamvraag is wat afstandsonderwijs betekent voor de inhoudelijke kwaliteit. Daarover zijn veel zorgen.

‘Die zorgen begrijp ik heel goed. Er wordt door docenten hard en creatief gewerkt om het zo goed mogelijk te doen, maar alleen al vanwege het feit dat je niet bij elkaar bent, dat je die interactie niet hebt, heb je een zeker kwaliteitsverlies.’

Is onderwijs op afstand inferieur?

‘Dat vind ik niet het goede woord. De sociale interactie ontbreekt en die is moeilijk op een andere manier te ondervangen. De vorming van mensen gebeurt nu eenmaal in sociale interactie. Jonge mensen van nu missen dat en ik vind dat, zeker als ik terugdenk aan mijn eigen studietijd, heel hard voor hen.’

De Volkskrant hield een eigen enquête over het onderwijs voor studenten. Daaruit blijkt onder andere dat er enorme verschillen zijn in hoe onderwijsinstellingen invulling geven aan het afstandsonderwijs. Aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam krijgen studenten hun onderwijs voor 90 procent digitaal, aan de Design Academy in Eindhoven is alles fysiek.

Gaat u toezicht houden of de onderwijskwaliteit overal op orde is?

‘Nee. We gaan geen extra controle doen met de vraag: hoe maak jij precies de verdeling? Die puzzel is voor instellingen al ingewikkeld genoeg. Maar natuurlijk blijven we de kwaliteit van het onderwijs monitoren zoals we dat altijd deden.’

Als de kwaliteit niet zo goed is als voorheen, ligt een korting op het collegegeld voor de hand. Veel studenten vragen daar ook om.

‘Ik begrijp die vraag, maar binnen de mogelijkheden die er zijn, worden alle zeilen bijgezet om zoveel mogelijk kwaliteit te bieden. Dat kost zeker niet minder. Studenten krijgen het best mogelijke onderwijs en dat heeft een prijs. Voor de zomer hebben we wel afgesproken dat laatstejaarsstudenten worden gecompenseerd voor eventuele vertragingen.’

Studentenvakbond LSVb wil dat voor alle studenten.

‘Dat is mij te kort door de bocht. Er is zeker ook bij studenten die niet in hun laatste jaar zitten sprake van vertraging, maar je kunt pas later zien waartoe dat aan het eind van een studie leidt. Als de komende jaren blijkt dat een substantieel aantal studenten later afstudeert vanwege corona, dan moeten we daar opnieuw naar kijken.’

Dat ligt toch voor de hand? De verwachting is dat we hier voorlopig nog wel zoet mee zijn.

‘Dat vrees ik ook, maar we leren intussen ook hoe we dingen wel kunnen organiseren. Onderwijsinstellingen leren om het stap voor stap te doen, en de dingen goed te doen, zodat studenten kunnen blijven doorstuderen. Maar ik sluit verdere vertragingen niet uit en ook niet dat we daar nog een keer naar moeten kijken.’

De studiefinanciering werd afgeschaft in ruil voor meer kwalitatief onderwijs. Dat was de belofte. Nu is de kwaliteit minder, dan is het toch logisch dat studenten zeggen: we betalen minder?

‘Het geld dat op de rijksbegroting wordt bespaard door de invoering van het sociaal leenstelsel, wordt nog steeds gebruikt voor investeringen in de kwaliteit. Dat gaat gewoon door.

‘Natuurlijk is de situatie nu anders, maar dat geldt voor de hele samenleving. We kunnen niet voor alles dat net iets anders loopt met compensatie komen. Waar hebben studenten nou het meeste belang bij? Bij het zo goed en zo snel mogelijk een diploma halen. Daar zetten we maximaal op in.’

Zijn er nog plannen iets te doen met de ov-jaarkaart? Studenten hoeven nu nauwelijks te reizen.

‘Ja, maar een aantal heeft straks weer praktijkonderwijs. We hebben de ov-kaart dit voorjaar al met drie maanden verlengd. Ook daarvan zullen we op een gegeven moment moeten kijken: hoelang blijft dit duren, en wat betekent dat dan.’

Ondertussen ervaren docenten dat digitaal lesgeven meer tijd kost. De werkdruk loopt op, signaleerde hoogleraar Remco Breuker onlangs in de Volkskrant.

‘Dat begrijp ik goed. Dat is wat we allemaal ervaren. Vergaderen via Zoom kost tijd, het is vermoeiend. We moeten met elkaar scherp onze grenzen bewaken.’

Breuker haalde ook in herinnering dat u een miljard euro extra had beloofd voor het hoger onderwijs. Komt dat er nog?

‘Niet in deze begroting. Waar Breuker in zijn analyse over het hoger onderwijs volstrekt gelijk in heeft, en dat onderschrijf ik ook, is dat door de huidige manier van bekostigen er tussen universiteiten te veel geconcurreerd is op studentenaantallen.’

Daar was u voor corona mee bezig: bekostiging van universiteiten en internationalisering.

‘Ik vind het nog steeds de belangrijkste opgave van mijn periode om in elk geval een voorstel neer te leggen om de bekostiging van het hoger onderwijs stabieler te maken, minder afhankelijk van studentenaantallen, zodat er ook meer stabiliteit is voor docenten. Eind dit jaar verschijnen de onderzoeken die ik daarnaar heb laten doen.

‘Ik heb eerder gezegd: er moet ongeveer een miljard bij, willen we als Nederland voldoen aan de Lissabon-doelstelling om 2,5 procent van het bruto binnenlands product te besteden aan onderzoek en innovatie. Ik geloof echt dat daar het groeipotentieel van dit land zit: veel investeren in onderwijs en wetenschap.’

Dus dat miljard zit niet bij deze begroting en komt op tafel te liggen bij de formatie.

‘Dat zal wel moeten.’

Twee jaar geleden vertelde u dat uw dochter eindexamen had gedaan. Krijg u nu thuis de verhalen over het studeren op afstand?

‘Mijn dochter studeert inmiddels ja, dus ik hoor van haar en van haar vrienden de verhalen over hoe het is om deze tijd als jongere mee te maken. Op een gegeven moment zei ze tegen mij: mama, mijn leven ís met elkaar op een kluitje zitten. Daarom wil ik studenten ook oproepen, al klinkt het heel soft, juist nu net iets meer naar elkaar om te kijken: hoe gaat het met die en die, zijn we er nog allemaal?’